محله‌های تاریخی تهران (86)

آریاشهر؛ محله‌ای نوپا در باختر تهران

خبرنگار امرداد: سپینود جم
1400-01-10
16:02

محله‌ای با دو میدان کوچک، یکی میدانی ساعتی که ساعت‌هایش در خوابی همیشگی فرو رفته‌اند و زمان‌های ثابتِ ناپیدایی را نشان می‌دهند، و دیگری میدانی کوچک با دو حوض دایره‌ای، جایی را در باختر پایتخت شکل داده‌اند که پیش‌تر «محله آریاشهر» نامیده می‌شد و اکنون صادقیه نام دارد. آریاشهر مانند چهارراهی پُرازدحام است. همه‌ی آن‌هایی که از کن و سولقان و شهرزیبا می‌آیند، پابه‌پای آن‌هایی که از پونک و باغ فیض و محله‌های پیرامونشان راهی شده‌اند، به میدان آریاشهر می‌رسند تا از آنجا به مرکز شهر بروند و کار و کوشش روزانه‌شان را آغاز کنند. از این‌رو، آریاشهر یکی از شلوغ‌ترین محله‌های تهران است؛ محله‌ای که دیرینگی آن به یک سده هم نمی‌رسد، اما آوازه‌اش کمتر از محله‌های دیرسال تهران نیست.
گرداگرد محله‌ی صادقیه را بزرگراه‌هایی چون بزرگراه جلال آل‌احمد (بزرگراه فرحزاد پیشین)، بزرگراه یادگار امام، بزرگراه محمدعلی جناح و بزرگراه اشرفی اصفهانی فراگرفته‌اند. بدین‌گونه رفت و آمد پُر هیاهوی خودروها محله را آکنده از سر و صدا ساخته است. با این همه، آاین محله سرشار از جنب و جوش زندگی است و محله‌ای شاداب به‌شمار می‌رود. خیابان‌ها و کوچه‌های فرعی آریاشهر از آن ازدحام و سر و صدا، تا اندازه‌ای، دور هستند و فراوانی فضای سبز محله، جایی دل‌خواه برای زندگی ساخته است.

گذشته‌های دور آریاشهر
آریاشهر در آن روزگاری که مانده بود تا شکل محله‌ای پیوسته به تهران را بگیرد، در شمار زمین‌های روستای کهن طرشت شناخته می‌شد. همه جای آن نیز پوشیده از گندم‌زار بود. آنجا نامی نداشت و محلی برای رفتن به پونک و امامزاده داوود شناخته می‌شد. راهی که به آن‌سو می رفت، خاکی بود. برای رفتن به روستای خوش آب‌و‌هوای کن نیز باید از میان کِشت‌زارها می‌گذشتند. تهرانی‌های خوش‌گذران و تفریح‌جو، ساعت های بیکاری خود را در روستای کن می‌گذراندند و ناگزیر بودند برای راهی شدن به کن از جایی بگذرند که در دهه‌های دیگر آریاشهر نام گرفت. از این‌رو، آریاشهر کنونی را گاه «جاده کن» می‌نامیدند. در این بخش دور افتاده از پایتخت، آبادی‌های کوچکی دیده می‌شد که آسیاب و قهوه‌خانه‌ای داشتند و بدین‌گونه از رهگذران پذیرایی می‌کردند. شمار روستاییان این گستره نیز اندک بود و چه‌بسا هرگز گمان نمی‌بردند که روزی روزگاری روستای آن‌ها محله‌ای شلوغ و پُر آمد‌وشد می‌شود که جای سوزن انداختن نخواهد داشت!
آبادی‌های آن گستره، از کاریزی سیراب بودند که به نام قنات فرمانفرما شناخته می‌شد. این کاریز به‌راستی شگفت‌آور بود. سه مادرچاه داشت. مادرچاه به دورترین چاه از دهانه (مظهر) کاریز گفته می‌شود. کاریز فرمانفرما از رودخانه‌ی کن آغاز می‌شد و همه‌ی بلوار فردوس کنونی و باغ‌های طرشت را پُرآب می‌ساخت و در خیابان پاستور روی زمین می‌آمد.
به هرروی، نباید گمان کنیم آنچه درباره‌ی گذشته‌های آریاشهر می‌گویند به سده‌های دور بازمی‌گردد. نه؛ سخن از دهه‌ی سی و چهل خورشیدی است. در دهه‌ی سی، زمین‌های این بخش از پیرامون پایتخت از آنِ شاهپور غلامرضا پهلوی، برادر شاه، بود. او بود که نام آریاشهر را برای این گستره برگزید. در همان زمان که دریانی‌ها سرگرم ساخت محله‌های شهرآرا، دریان نو و تهران ویلا بودند، شاهپور غلامرضا با آن‌ها شریک شد تا ساخت و سازها به محله‌ی آریاشهر نیز کشیده شود. آن‌ها زمین‌های آریاشهر را به قطعات 300 و 400 متری بخش‌بندی کردند و ساختمان‌هایی یک و دو اشکوبه (:طبقه) ساختند. در آن زمان میدان (فلکه) نخست آریاشهر، پایان محله بود و هنوز میدان دوم (میدان ساعتی کنونی) ساخته نشده بود. به جای میدان دوم، چهارراهی خاکی دیده می‌شد که روبه روستاهای کن و طرشت و پونک داشت. در کنار چهارراه، یعنی همان جایی که آغاز بزرگراه کاشانی (بزرگراه آتاتورک) و پارک استقلال است، باغی و قهوه‌خانه‌ای دیده می‌شد. برای انجام کارهای ساختمانی نیز در کنار قهوه‌خانه ساختمانی اداری ساخته بودند تا جایی برای شهرداری آریاشهر باشد. سپس‌تر پاسگاهی نیز در آنجا ساخته شد. همه‌ی این کارها تا سال 1347 خورشیدی به درازا انجامید. به سخن دیگر، ساخت و سازهای آغازین محله‌ی آریاشهر از سال 1335 آغاز شد و تا اندکی بیش از یک دهه بعد ادامه یافت. در همین سال پایانی بود که بزرگراه محمدعلی جناح را ساختند. سپس میدان (فلکه) دوم آریاشهر شکل گرفت. این کار تا سال 1358 ادامه پیدا کرد و به ساخت بزرگراه شیخ فضل‌اله نوری انجامید. پیش از ساخت فلکه دوم (میدان ساعتی)، مسجدی در آنجا ساخته شده بود که پیرامون آن هیچ سازه‌ای نبود. این مسجد که مسجد امام صادق (ع) نام دارد اکنون میان دو میدان آریاشهر جای دارد.

آنچه در آغاز محله‌ی آریاشهر نامیده می‌شد، همان‌گونه که اشاره کردیم، تنها فلکه‌ی اول بود و خیابانی که برق آلستوم در آنجا ساخته شده بود (خیابان ستارخان کنونی). اینجا، پایانِ بخش باختری پایتخت شناخته می‌شد. از سال 1358 تا یک دهه پس از آن، ساخت و سازها افزونی گرفت و با آسفالت خیابان خسرو شمالی و جنوبی، شمار بیش‌تری از مردم ساکن این محله شدند. تا سال 1374 نیز خیابان گلاب ساخته شد و آریاشهر روز به روز دامنه‌ی پهناورتری شد. بدین‌گونه هسته‌ی نخست محله‌ی آریاشهر دربردارنده‌ی محله‌های کوچک آلستوم، ارمکان و مجتمع دادگستری بود.
تا چند سال پیش میدانی به نام نور، پایان محله‌ی صادقیه کنونی بود. اکنون میدان نور جای خود را به دو پُلی داده است که سه اتوبان از روی آن می‌گذرند. آنجا انتهای محله‌ی صادقیه (آریاشهر) است.
باشندگان یا ساکنان آریاشهر در آغاز یزدی‌هایی بودن که به قصد ساختمان‌سازی روبه زمین‌های این گستره آورده بودند. پس از چندی آذری‌ها به آن‌ها پیوستند و بیشترین شمار ساکنان محله را شکل دادند. این محله پس از انقلاب تغییر نام یافت و به محله صادقیه آوازه پیدا کرد.

باغ فیض، محله‌ای کهن و دیرینه
هر اندازه که صادقیه (آریاشهر) نوپا است، محله‌ی باغ فیض کهن و دیرینه سال به شمار می‌رود. درخت توتی در باغ فیض دیده می‌شود که کاشت آن را به 700 سال پیش بازمی‌گردانند. از این‌رو، قدمت و کهنگی باغ فیض را تا سده‌های بسیار دور تاریخی می‌توان کشاند. آن درخت پیر، اکنون در میدان اصلی باغ فیض دیده می‌شود.
باغ فیض محله‌ای همسایه و دیوار به دیوار با صادقیه است و می‌توان آن را از منظر بافت و ساختار کنونی‌اش، همسان صادقیه دانست؛ هر چند دیرینگی آن دو محله تفاوتی از زمین تا آسمان دارد! صادقیه نوساز است و باغ فیض کهن و دوردست. باغ فیض از چهارسو در احاطه‌ی بزرگراه هاست. از جنوب به بزرگراه حکیم، از شمال به بزرگراه همت، از باختر به بزرگراه ستاری و از خاور به بزرگراه اشرفی اصفهانی راه دارد. بدین‌گونه مرزهای این محله را به آسانی می‌توان شناخت.
باید دانست که در دوره‌ی قاجار، شهر تهران از باغ‌ شاه (میدان حُر کنونی) تا آریاشهر کنونی و باغ فیض، یکسره بیابانی بود و ساخت‌وسازی در آن وجود نداشت. باغ فیض نیز بخشی از شمیرانات شناخته می‌شد.
در همان جایی که اکنون مجتمع تجاری تیراژه، در بزرگراه اشرفی اصفهانی و پایین‌تر از پُل همت، ساخته شده است، روستایی به نام شاهک دیده می‌شد که هسته‌ی نخست محله‌ی کنونی باغ فیض است. این روستا در نیمه‌ی دوم دهه‌ی سی خورشیدی اندکی بیش از سیصد تَن جمعیت داشت. تا پیش از انقلاب، جمعیت باغ فیض تنها 27 خانوار بود. در حالی که شمار ساکنان کنونی محله باغ فیض از 47 هزار تَن نیز بیش‌تر است.
برآمدن محله‌ای به نام باغ فیض از آن روستای کهن، در دهه‌ی سی خورشیدی آغاز شد و تا دهه‌ی هشتاد روندی روبه رشد داشت. به‌ویژه ساخت مجتمع‌های تجاری، باغ فیض را دست‌خوش دگرگونی‌های بسیار کرد.
باغ فیض محله‌ای خوش آب‌وهواست. بوستان‌های فراوان دارد و نزدیکی آن به کوه، آن‌جا را برای کسانی که به هوای پاکیزه اهمیت می‌دهند، دلخواه ساخته است. این محله در محدوده‌ی منطقه 6 شهرداری تهران است.

* با بهره‌جویی از: گزارش خبرگزاری‌های «ایسنا» و «ایلنا»؛ تارنماهای «بهسازه» و «عصر ساختمان»؛ گفتار فیلم مستند «محله‌ی ما» شهرداری تهران.