محله‌های تاریخی تهران (91)

خیابان پیروزی؛ راهی تا شکارگاه سلطنتی

خبرنگار امرداد: سپینود جم
1400-01-15
16:03

ناصرالدین شاه قاجار شکارچی چیره‌دستی بود. جای‌جای سفرنامه‌های بسیار او انباشته از گزارش شکار است. شکارگاه دل‌خواه او زمین‌هایی در خاور تهران کنونی بود که آن را دوشان‌ تپه نام گذاشته بودند. دوری دوشان تپه از تهرانِ آن روزگار بسیار بود و رفتن به آنجا سفری دور و دراز به شمار می‌رفت. برای همین بود که شاه همراه با شمار فراوانی از درباریان راهی دوشان تپه می‌شد و در آنجا اردو می‌زد و اتراق می‌کرد. شاه قاجار برای آنکه رفتن به شکارگاهش را آسان کند، دستور داد جاده‌ای از بیرون دروازه‌های تهران تا زمین‌های دوشان تپه بسازند. این جاده که فرح‌آباد نامیده می‌شد، همان است که اکنون «خیابان پیروزی» نام دارد و چند محله‌ی پیرامون آن شکل گرفته است.
خیابان فرح‌آباد (پیروزی) از میدان شهدا (میدان ژاله‌ی پیشین) کنونی آغاز می‌شد و پایان آن خیابان سی‌متری نیروی هوایی بود که اکنون میدان کلاهدوز نام گرفته است. محله‌ی نیروی هوایی در دهه‌ی چهل خورشیدی در جنوب خیابان فرح‌آباد شکل گرفت. این محله که به پایگاه‌های نظامی ارتش نزدیک بود، برای سکونت افسران و درجه‌داران نیروی هوایی ساخته شده بود. مرزهای آن در شمال به پادگان نیروهوایی، در خاور به خیابان سی‌متری و در باختر به خیابان دهقان، محدود می‌شود.
ساخت پادگان‌های نظامی در خیابان فرح‌آباد و محله‌ای که برای ارتشیان بنیان گرفته بود، رونق این خیابان را دوچندان ساخت. به‌ویژه ساخت و سازهایی که در دهه‌ی چهل و پنجاه خورشیدی در آن گستره به سرعت انجام گرفت، خیابان فرح‌آباد را به یکی از پُررفت و آمدترین خیابان‌های تهران تبدیل کرد. یک نکته‌ی دیگر اسکان بسیاری از مردمی بود که از شهرستان‌ها راهی تهران شده بودند و در این بخش از پایتخت دست به خانه‌سازی می‌زدند. به همین سبب، بافت نظامی گستره‌ی خیابان فرح‌آباد کم‌رنگ شد و محله‌ای مسکونی، با همان ویژگی‌های محله‌های دیگر تهران، پدید آمد که تنها نظامیان ساکن آن نبودند. آن ساخت و سازها به‌ویژه در میانه‌ی سال‌های 1353 تا 1355 گسترش بسیار یافت.
یک رویداد دیگر که در سامان‌دهی خیابان فرح‌آباد نقش بسیار داشت، بسته شدن راهی بود که این خیابان را به تهران پارس پیوند می‌داد. این کار در زمان پهلوی دوم انجام گرفت. به جای آن، دو راه، یکی به سوی شکارگاه دوشان تپه و دیگری به سوی قصرفیروزه، کشیده شد.
در رویدادهای انقلاب، پادگان‌های نظامی خیابان فرح‌آباد به‌دست مردم و راهپیمایان افتاد و بدین‌گونه زمینه برای پیروزی انقلاب فراهم شد. از این‌رو، در سال 1357 نام خیابان از فرح‌آباد به پیروزی تغییر داده شد.
در سال 1380 خیابان پیروزی و گستره‌های گرداگرد آن به سه محله به نام‌های تهران نو، نیروهوایی و پیروزی بخش‌بندی شد. خیابان پیروزی کنونی از آن‌رو که پیوندگاه چندین خیابان است، در سامان‌دهی شهری پایتخت اهمیت بسیار دارد، پس شگفت نیست که این خیابان همواره از گذر پُرشمار خودروها و پراکندگی (:انشعاب) خیابان‌ها و راه‌های فراوان، شلوغ باشد. بافت محله‌های پیروزی روبه نو شدن دارد. بدان اندازه که اکنون بیش‌تر آپارتمان‌های این خیابان، نوساز به‌شمار می‌روند.

محله‌ی پرستار؛ یادآور روزی برای پرستاران
در دهه‌ی چهل خورشیدی بانک رهنی که کار ساخت و سازهای مسکونی را انجام می‌داد، خیابانی را طراحی کرد و سازه‌هایی در آن‌جا ساخت که چندی پس از آن تبدیل به محله‌ای در خیابان فرح‌آباد شد. گشایش میدان این محله همزمان با روز جهانی پرستار شده بود. از این‌رو، نام میدان و سپس محله را پرستار گذاشتند. این محله از شمال به خیابان پیروزی، از جنوب به خیابان نساجی، از خاور به بزرگراه بسیج (اتوبان افسریه ی پیشین) و از باختر به خیابان نبرد (خیابان کوکاکولا) محدود می‌شود.
محله‌ی پرستار در آغاز مالامال از درختان بود و جایی خلوت و آرام به‌شمار می‌رفت. فاصله‌ی آن از ازدحام و هیاهوی شهر چنان بود که گویی پیوندی با دیگر بخش‌های پیرامونش ندارد. خانه‌های محله نیز در میان باغچه‌ها ساخته شده بود. اما آنجا نیز مانند بسیاری از دیگر محله‌های تهران به همان‌گونه دنج و خلوت نماند. بدان اندازه که اکنون از درختان انبوه و باغچه‌های رنگارنگ محله‌ی پرستار نشان چندانی نمی‌توان یافت.
دو کاریز که هنوز یکی از آن‌ها کارایی خود را از دست نداده است، درختان محله را آبیاری و سیراب می‌کرد. از سویی دیگر، محله‌ی پرستار جایی برای سکونت خانواده‌های وزیران، حقوق‌دانان و نمایندگان مجلس شناخته می‌شد و بافتی اعیان‌نشین داشت. در کنار آن‌ها، شماری از خانواده‌های درجه‌داران بلندپایه‌ی ارتش نیز سکونت داشتند. این ویژگی سبب شده بود که در جای‌جای محله پُست‌های نگهبانی وجود داشته باشد.
از خیابان‌های بیش‌تر شناخته شده‌ی محله پرستار می‌توان به خیابان همایون‌شهر و خیابان آتابای اشاره کرد. آن دو خیابان اکنون کریم شاهیان و مقداد نامیده می‌شوند. با آنکه خیابان‌های این محله کم‌پهنا است و دیگر چندان پاسخ‌گوی جمعیت کنونی آن نیست، اما در سنجش با دیگر خیابان‌های پیروزی، جایی کم‌و‌بیش آرام دانسته می‌شود. شمار باشندگان محله‌ی پرستار کنونی نزدیک به 20 هزار تَن است.

دوشان تپه؛ اردوگاهی برای شاه قاجار
پیش‌تر بگوییم که با آنکه سخن درست آن است که راهی که به دوشان تپه می‌رسید در زمان ناصرالدین شاه بود که فرح‌آباد نام گرفت، اما برخی نیز این نام را به دوره‌ی پس از آن، یعنی زمان مظفرالدین شاه بازمی‌گردانند و می‌گویند از بس در دوشان تپه به شاه قاجار و درباریانش خوش می‌گذشت آن جاده را فرح‌آباد نامیدند!
در زبان تُرکی «دوشان» به معنی «خرگوش» است. چون در تپه‌های آنجا خرگوش‌های فراوانی دیده می‌شد، قاجاریان تُرک‌زبان آن محل را دوشان تپه نام‌گذاری کردند. آب و هوای روستای دوشان تپه کم‌مانند و بسیار فرح‌انگیز بود. مرز روستا از جایی که نزدیک به خیابان پیروزی است، آغاز می‌شد. دروازه‌ی دوشان تپه نیز درست در جایی ساخته شده بود که میدان شهدای کنونی دیده می‌شود. اگر کسی راهی دوشان تپه می‌شد، ناگزیر بود که مسیر خود را به‌گونه‌ای برگزیند که به میدان شهدای کنونی برسد. این، تنها راه رسیدن به دوشان تپه بود.
هنگامی که پای ناصرالدین شاه و همراهانش به دوشان تپه می‌رسید، آنجا را قُرُق می‌کردند و سرگرم شکار حیات‌وحش بی‌پناه می‌شدند. عکس‌هایی که از شاه قاجار و نوکران و پیرامونیانش بازمانده است و آن‌ها را در کنار پیکر خونین جانوران شکار شده نشان می‌دهد، فراوان است. با اینکه دیدن چنین تصویرهایی آزاردهنده است، اما می‌توان از لابه‌لای مردان تفنگ به‌دستی که در عکس دیده می‌شوند، گوشه‌ای از زمین‌های دوشان تپه را دید و تصوری از آن گستره، در زمانی که قُرُق گاه قاجاریه بود، به‌دست آورد.
کاخ کوچکی در دوشان تپه ساخته شده بود که برخی آن را برآورده و به دستور ناصرالدین شاه می‌دانند و برخی دیگر سازه‌ای گمان می‌برند که به‌دست طراحان فرانسوی و در زمان مظفرالدین شاه ساخته شده بود. از باغ وحشی نیز نام آورده‌اند که به خواست ناصرالدین شاه در دوشان تپه ساخته بودند. گویا جانوران این باغ‌وحش سپس‌تر به باغ‌وحشی بُرده شدند که در خیابان نوساز لاله‌زار پی افکنده بودند.
یک نکته‌ی درخور توجه دیگر آن است که شماری از تهرانی‌ها که توانشان می‌رسید، سیزده به در هر سال را به دوشان تپه می‌رفتند و اگر شاه و درباریان نبودند، بساط روز پایانی نوروز را در آنجا پهن می‌کردند. پس از پایان کار قاجاریه، دوشان تپه پایگاهی برای نظامیان شد.

* با بهره‌جویی از: گزارش معصومه اصغری در تارنمای «همشهری»؛ «پایگاه خبری تحلیلی شهر»؛ تارنمای «دنیای اقتصاد» و «ویکی پدیا».