برداشتهای بیرویه از منابع آبی باعث پدیدهی فرونشست زمین شده، زمانی که در منطقهای این پدیده رخ دهد دیگر آن بخش، زمین مردهای است که قابل زندهسازی نیست، ۱۴ استان ایران درگیر این پدیده است که میتواند زنگ خطری برای زیستبوم کشور باشد.
به گزارش ایرنا، ایران در اقلیمی خشک و نیمهخشک قرار دارد از اینرو منابع آبی همواره مورد توجه ایرانیان بوده است، وجود کاریز (:قنات) نمونهی برجستهی این ادعاست که آب همیشه برای ایران و ایرانی مورد توجه بوده و ایران مهد کاریز در جهان شناخته میشود، از این گذشته ایران کشوری خشک و با منابع آبی محدود است و چند سالی است که با خشکسالی نیز روبهرو شده که این مساله مشکلات بسیاری به همراه آورده است.
برپایهی پیشبینیهای صورت گرفته روشن شد که در سال آبی جاری (مهرماه ۹۹ تا پایان شهریور ۱۴۰۰) وضعیت بارش در برخی استانهای جنوب خاوری (:شرق) کشور بالاتر از اندازهی بههنجار (:نرمال) خواهد بود اما در بیشتر استانها کمتر از این اندازه خواهد بود که بیگمان خبر خوبی نیست.
دفتر مدیریت بحران شرکت مدیریت منابع آب ایران دربارهی وضعیت بارشهای سال آبی ۹۹ – ۹۸ اعلام کرده بود که برپایهی واپسین آمار بارندگی سال آبی سپری شده در مجموع ازآغاز این سال بهگونهی متوسط ۳۱۸ میلیمتر بارش اتفاق افتاد، میزان بارشهای سال آبی ۹۹ – ۹۸ در مقایسه با میزان بارشهای سال آبی ۹۸ – ۹۷ که ۳۴۳ میلیمتر بارش را ثبت کرده بود نزدیکبه هفت درصد کاهش را نشان میدهد این کاهش در حالی است که وضعیت مصرف آب در کشور بسیار نگران کننده است بهگونهای که سرانهی مصرف آب روزانه در کشور ۲۵۰ لیتر در شبانه روز است اما در کشوری مانند آلمان در قلب اروپا با اینکه دارای میزان سالیانه بارش ۷۰۰ میلیمتر است اما سرانهی مصرف آب در این کشور ۱۳۰ لیتر در شبانهروز است، میانگین بارندگی جهانی ۸۶۰ میلیمتر است. همین یک آمار وضعیت مصرف آب در کشور را روشن میکند.
اکنون نزدیکبه ۱۳۰ میلیارد متر مکعب همهی آب قابل برداشت (:استحصال) در کشور است که شوربختانه سالانه بیشتر از این میزان استفاده میکنیم یعنی نزدیکبه ۶ تا ۷ میلیارد متر مکعب بیشتر از ظرفیت منابع آب قابل دستیابی، برداشت میکنیم در حالیکه کارشناسان بر این باورند که باید دستکم ۵۰ میلیارد متر مکعب از این رقم را استفاده نکنیم و بگذاریم در سفرههای آبهای زیرزمینی ذخیره بماند.
چندی پیش محمد درویش رییس کمیته محیطزیست در کرسی سلامت اجتماعی یونسکو به ایرنا گفته بود که در پنج دههی گذشته انباشت هزار سالهی منابع آبی کشور را مصرف کردهایم، به طور طبیعی انتظار داریم که از هر متر بارندگی یک چهارم آن در زمین نفوذ کند که اگر پوشش گیاهی مناسب باشد و طرحهای آبخیزداری و آبخوانداری بهدرستی اجرا شود این نسبت یک چهارم میتواند تا یک دوم و حتی بیشتر هم افزایش یابد، اما اگر این اتفاقات نیفتاده باشد و زمین برهنه باشد پوشش گیاهی جنگلی و طبیعی از میان رفته باشد حتی این یک چهارم هم دستیافتنی نیست.
در واقع با وجود کاهش بارندگی و مصرف بیرویه منابع آبی نباید انتظار معجزه داشته باشیم که همه چیز خوب و روی روال باشد، به اعتقاد کارشناسان باید میزان اختصاص آب به بخش کشاورزی، شرب و صنعت در مجموع نزدیک به۴۰ میلیارد متر مکعب در سال کاهش یابد که با رفتن به سمت استفاده از کشتهای گلخانهای، هیدروپونیک و ارتقای نرمافزاری بخش کشاورزی و صنعت میتوان به این هدف رسید.
یکی از پیامدهای این کارها بروز پدیدهای به نام فرونشست زمین است، در واقع چند سالی است که در دشتهای گوناگون کشور با این پدیده روبهرو هستیم، فرونشست زمین بیشتر برآیند نبود تعادل میان تغذیه و برداشت از سفرههای آب زیرزمینی است که رخ میدهد که باید با مدیریت درست منابع آب و میزان برداشت آن در گام نخست دستکم نرخ فرونشست زمین را مهار کنیم و پس از آن به دنبال باززندهسازی دشتها باشیم.
در واقع فرونشست زمین پدیدهی تااندازهی نوپدید است که بیش از ۱۵۰ کشور از جمله ایران با آن درگیر هستند؛ برپایهی اعلام مجامع بینالمللی فرونشست زمین سالانه چهار میلیمتر بحران است؛ درحالیکه در فاصلهی میان دشت فسا و جهرم فرونشست زمین تا ۵۴ سانتیمتر یعنی چیزی یعنی ۱۴۰ برابراندازهی بحران دیده میشود.
فرونشست میتواند در پیِ پدیدههای طبیعی زمینشناسی مانند زمین لرزه، انحلال سنگهای گچی، نمکی یا آهکی، آب شدن یخها و حرکت آرام پوسته و خروج گدازه از پوسته جامد زمین یا فعالیتهای انسانی مانند معدنکاری، برداشت سیالات زیرزمینی مانند آبهای زیرزمینی، نفت یا گاز ایجاد شود، اما بهگفتهی کارشناسان، کاهش شدید سطح آبهای زیرزمینی در پیِ برداشتهای بیرویه، مهمترین دلیل فرونشست زمین در ایران است.
زمانی که یک سفره آبی زیرزمینی خالی میشود زمین آن بخش مانند اسفنجی که آب آن کشیده شده جمع میشود و در آن بخش از زمین حفرهای ایجاد میشود که دیگر حتی با تزریق آب نیز قابل برگشت نیست در واقع آن بخش از زمین دیگر مرده بهشمار میآید، بالاترین رکورد فرونشست در کره زمین ۳۲ سانتیمتر از آنِ ایالت نیومکزیکو بود؛ ایران دو بار این رکورد را یکی در سال ۲۰۱۰ در تهران با ۳۶ سانتیمتر و بار دوم در سال ۲۰۱۵ میان دشت فسا و جهرم با ۵۴ سانتیمتر شکست.
ایران دارای ۶۰۹ دشت است که بررسیها نشان میدهد ۵۰ دشت دچار پدیدهی فرونشست شده اما برخی کارشناسان بر این باورند که با توجه به شرایط موجود بیش از ۳۰۰ دشت با این پدیده دست به گریبان است، استفادهی بیرویه از آبهای زیرزمینی و مدیریت نادرست آن پدیده فرونشست زمین را در کشور رقم زده است بهگونهای که اکنون ۱۴ استان ایران از جمله تهران، کرمان، یزد، اصفهان، خراسان رضوی، همدان، فارس، آذربایجان شرقی، آذربایجان غربی، سمنان، البرز، قزوین، مرکزی، اردبیل و گلستان با این پدیده روبهرو هستند.
محمد درویش عضو هیات علمی موسسهی تحقیقات جنگلها، مراتع و آبخیزداری کشور در اینباره به خبرنگار محیط زیست ایرنا گفت: فرونشست زمین برآمده از نبود تعادل میان تغذیه و برداشت از سفرههای آب زیرزمینی است که رخ میدهد؛ تقریبا دو سوم همهی دشتهای کشور دشتهای ممنوعه اعلام شدند و متاسفانه در بخش قابل توجهی از این دشتها میزان تراز منفی آبخوانها به بیش از ۲ متر در سال رسیده است.
وی افزود: بخشهای بزرگی در استانهای مرکزی به همراه استانهای شرقی در این موقعیت بسیار دشوار قرار دارند؛ یعنی استانهای تهران، قزوین، مرکزی، اصفهان، فارس، کرمان، بخش شمالی سیستان و بلوچستان، بخشهای شمالی هرمزگان، بخشهای عمدهای از خراسانهای رضوی، شمالی، جنوبی و بخشهایی از همدان به شدت درگیر پدیده فرونشست هستند.
رییس کمیتهی محیطزیست در کرسی سلامت اجتماعی یونسکو ادامه داد: البته به صورت نقطهای هم شاهد بروز این پدیده هستیم، به عنوان مثال در منطقهی آبی بیگلو در استان اردبیل پدیده فرونشست زمین رخ داده یا در خان میرزا در استان چهارمحال و بختیاری و در دشت بروجن هم با این پدیده روبهرو هستیم.
درویش گفت: به طور کلی بدترین وضعیت در کشور را استان فارس دارد که تقریبا همهی تالابها و دریاچههای خود را از دست داده و بیشترین نشست زمین نیز برپایهی گزارش سال ۱۳۹۵ سازمان زمینشناسی در فاصلهی میان دشت فسا و جهرم رخ داده که میزان آن به ۵۴ سانتیمتر در سال میرسد.
وی یادآور شد: در جنوب تهران در شهریار هم این رقم ۳۶ سانتیمتر است، در منطقهی معینآباد ورامین ۲۵ سانتیمتر، در بخشهایی از دشت توس در جنوب مشهد مساله بسیار چشمگیر است و رقم به ۱۸ تا ۲۰ سانتیمتر میرسد؛ در بخشهایی از استان یزد در فاصلهی اردکان-میبد شکافهای بزرگی دیده میشود، در جنوب اصفهان در پارک ملی کلاه قاضی یک شکاف عظیم ایجاد شده که نشاندهندهی افت شدید سفرههای آب زیرزمینی است، طولانیترین شکاف را در دشت نیشابور در بخشهای شرقی – غربی و شمالی – جنوبی داریم که نشاندهندهی بهرهبرداری بیش ازاندازه از سفرههای آب زیرزمینی است. طول این شکافها نزدیکبه ۳۰ کیلومتر است.
عضو هیات علمی موسسه تحقیقات جنگلها، مراتع و آبخیزداری کشور افزود: همچنین بیشترین شمار فرونشست را در دشت میناب داریم که باعث شد شمار درخور توجهی از نخلها که زمانی هشت میلیون نفر بود خشک شود و مهاجرت رخ دهد، بسیاری از مردم از روستاهای پیرامون میناب مانند چلوگاومیشی کوچیدند.
درویش گفت: افزونبر این فرونشستهای بزرگی در دشت فامنین و کبودرآهنگ در استان همدان رخ داده است اما بزرگترین فرونشست در کشور در کنار روستای مهدیآباد آیژ در فاصلهی شهرهای فسا و استهبان است که پیامد افت شدید آبهای زیرزمینی است، اکنون در دشت مرودشت نزدیک تختجمشید زمین به شدت در حال نشست است، نقش رستم در حال آسیب دیدن جدی است باید به این مساله بهگونهی جدی نگاه شود وگرنه پیامدهای تلخی برای زیستبوم کشور به همراه خواهد داشت.
