امروز فرخ و پیروز روز اشتاد ایزد و فروردین‌ماه سال 3759 زرتشتی، پنج‌شنبه 26 فروردین‌ماه 1400 خورشیدی، 15 آوریل 2021 میلادی
۱۵ آوریل سال ۴۲۲ میلادی، میان ایران و روم، دو ابرقدرت وقت، یک پیمان صلح صد ساله امضاء شد. این پیمان صد ساله تنها دو سال و سه ماه پایدار بود.
پیمان در پی یک جنگ دو ساله میان دو کشور به امضاء رسید. این جنگ را ارتش ایران به فرماندهی ژنرال «مهر نرسی» مازندرانی برنده شد و پیشنهاد صلح از سوی رومی‌ها داده شده بود تا پیشروی ژنرال ایرانی را بازدارنده شود. ایران و روم به عنوان دو فرمانروای قدرتمند زمان، در درازای فرمانروایی خود، به بهانه‌‌های گوناگون به متصرفات یکدیگر تازش میکردند و با امضای قراردادی به این جنگها پایان می‌دادند. یکی از جنگهای میان دو کشور که در سال ۴۲۱ میلادی با یورش روم آغاز شد، به بهانه آزار و اذیت مسیحیان ایران و نیز فرار برخی از آنان به روم رخ داد. در این جنگ، هر دو سو قادر به شکست دادن طرف روبه‌رو نبودند اما سرانجام سردار رومی با آتش زدن ابزار جنگی، به خاک روم پس نشست. سپاه روم درخواست آشتی و سازش کرد و قرارداد صلحی به مدت صد سال میان دو طرف بسته شد.
این پیمان صد ساله تنها دو سال و سه ماه پایدار بود و رومی‌ها در تابستان سال ۴۲۴ که ایران را در مرزهای شمال شرقی (حوالی بدخشان) درگیر طوایف آن سوی کوه‌های پامیر دیدند، بار دیگر در سوریه نیرو پیاده کردند و جنگ از سر گرفته شد.
23 سال پس از پيام يزدگرد یکم به دولت روم درباره آزادی دین و آیین در ایران، پیمان صلح صد ساله میان دو فرمانروایی ساسانیان و رومیان بسته شد. یزدگرد یکم شاه ساسانی ایران، پس از آغاز سلطنت، ۱۵ آوریل سال ۳۹۹ میلادی به مسیحیان قلمرو ایران آزادی آیین داد و با فرستادن پیامی به رُم به دولت و سنای روم یادآور شد که دستور داده است همه تدابیر و کارهای دشمنانه ناهمسو با روم پایان یابد و بازرگانان رومی بتوانند در گستره‌ی ایران آزادانه به دادوستد بپردازند و شهربانان ایران از آنان پشتیبانی می‌کنند.
یزدگرد در پیام خود تاکید کرده بود که چشمداشت کردار دوسویه ازسوی دولت روم دارد، به ویژه در زمینه آیین زرتشت که دولت ایران متعهد به پشتیبانی از پیروان آن در سراسر جهان است. مسیحیان در ایران و زرتشتیان در روم از آزادی برگزاری آیین‌های دینی خود برخوردار شدند.
اشتاد روز و تازه ز گل بوستان
ای دوست می ستان ز کف دوستان
اشتاد یا ایزدبانو اشتاد، در اساطیر ایران نام یک ایزدبانو است که ایزد پایدار روز بیست‌و‌ششم هر ماه در کاهشمار زرتشتی نامیده می‌شود. اشتاد به چم «راستی و درستی» است. این ایزد راهنمای مینویان و جهانیان است.
واژه‌ی اشتاد از بنیان و نهان ارشتاد یا ارشتات بوده که در گذر زمان به اشتاد تبدیل شده است. ارشتات به معنای راستی و درستی است و در یسنا ۱۶و همچنین در دو سی روزه‌ی کوچک و بزرگ، در ردیف سی فرشته در پیوند با روزهای ماه به شمار آمده است.
در آیین مزدیسنا بر این باور است که خداوند، زمین را در اشتاد روز آفرید. بنا به این روایت برخی اشتاد روز را، روزی خجسته دانسته‌اند.
اشتاد همچنین رهنمای مینویان و جهانیان شمرده شده و با دو ایزد دیگر، یعنی زامیاد (ایزد زمین) و رشن در پیوند ویژه و نزدیک دارد و ایزد اشتاد همکار و یاور امشاسپند «امرداد» بوده و در اوستا به چم «کار و دادخواهی» هم آمده است.
زرتشت بهرام پژدو می‌سراید: «روانت باد ویژه جان و دل شاد / نگهدارت سروش و رشن و اشتاد
چهار روز در نزد زرتشتیان ارج بسیار ویژه‌ای دارد: مهر، آذر، ورهرام و اشتاد و برای هر یک از آن ها زیارتگاهی ساخته شده است. یکی از نیایشگاه‌های زرتشتیان کرمان، «شاه اشتاد ایزد» نام دارد. این زیارتگاه که در محله گَبر آباد در شمال شرقی شهر کرمان جای دارد، به این ایزد ویژه شده است. زرتشتیان روز اشتاد ایزد هر ماه در پیرانگاه ستی‌پیر در نزدیکی روستای زرتشتی‌نشین مریم‌آباد یزد به نیایش همگانی می‌پردازند.
اندرزنامه آذرباد مهراسپندان (موبد موبدان در روزگار شاپور دوم)
اسب، گاو و ستور به گشتن، هل تا به درستی آیی (بازگردی).
اندرزنامه آذرباد مهر اسپندان در سروده‌ی استاد ملک‌الشعرای بهار:
در (اشتاد) روز، اسب و گاو ستور / به گشتن افکنی مایه گیرند و زور
در بندهش پیرامون این ایزدان آمده است:
آن سه فره بر چینوت برایستند. آنجا که رشن، روان را آمار کند و اشتاد و زامیاد، روان را بر ترازو بگذارند.
در شاهنامه آمده است:
«همه ساله ز اشتاد و از آسمان / تن و جانت با شادی و کامتان».
مسعود سعد سلمان گوید:
«اشتاد روز و تازه ز گل بوستان / ای دوست می ستان ز کف دوستان».
سروده‌ی مسعود سعد سلمان، بر پایه‌ی کتاب بندهش
اشتاد‌روز و تازه ز گل، بوستان
ای دوست می ستان ز كف دوستان
در بوستان نشین و می لعل نوش
زیرا كه سبز گشت همه بوستان
ابوریحان بیرونی در آثارالباقیه می‌نویسد:
«در این روز خداوند زمین را بیافرید». سفر کردن و خون گرفتن در این روز نیکوست.
