آشنایی با کهن‌محله‌های تاریخی پایتخت

صد محله‌ی تاریخی تهران را بشناسید

خبرنگار امرداد: سپینود جم
1400-01-25
13:15

در گذشته‌های دور، در پهنه‌ای که اکنون شهر تهران روز‌به‌روز گسترش می‌یابد و بر پیکر ناهمگونش افزوده می‌شود، شهر کهن و تاریخی «ری» سایه‌افکن بود و پیشینه‌ای دورودراز و باستانی داشت؛ تا بدان‌اندازه که نشانه‌هایی از هزاره‌ی سوم پیش از میلاد در شهر ری یافته شده است و تا چند سده پیش شهری پُرآمدوشدتر از تهران به چشم می‌آمد. از سوی دیگر، در گستره‌ای که از دژ طبرک آغاز می‌شد و تا بلندترین رشته‌کوه‌های البرز ادامه می‌یافت، بخش «قصران» سایه افکنده بود. روستای تهران در میان این دو، شهر ری و قصران، جا داشت و روستایی از آبادی‌های قصران بود. شمیران نیز بخشی جداگانه از تهران شناخته می‌شد. هر اندازه که روستای تهران گرم و خشک بود، شمیران هوایی پاکیزه و دل‌خواه داشت.

برج آزادی (شهیاد سابق)

اگر بخواهیم گستره‌ی دقیق‌تری از تهران کهن را نشان دهیم، باید آن را روستایی میان شهر ری و جایی دانست که اکنون سه راه ضرابخانه نام دارد و در گذشته «مهران» نامیده می‌شد. آن‌هایی که از شهرری به شمیران و قصران می‌رفتند، در روستای تهران اندکی می‌آسودند و نفس تازه می‌کردند و سپس به راه خود ادامه می‌دادند. آبادی‌های پیرامون تهران، پُرشمار بود؛ مانند: دولاب، لویزان، نیاوران، دروس، چیذر، تجریش، زرگنده، قلهک، فرح‌زاد، طرشت، کن و چند روستای دیگر.
تهران به معنی «جای گرم» است. هر چند درباره‌ی معنای آن، دیدگاه‌های دیگری بازگو شده است. اما به گمان می‌رسد که «تِه» تب و تاب و گرما معنی می‌دهد و «ران» پسوند مکانی است. از آن‌رو که روستای تهران در جلگه‌ای با آب‌و‌هوای گرم ساخته شده بود، به این نام شناخته می‌شد.
دیرینه‌ترین نشانه‌ی تاریخی که از روستای تهران در نوشته‌های کهن آمده است، به سده‌ی ششم مهی بازمی‌گردد. اگرچه برپایه‌ی یافته‌های چندسال گذشته پیشینه‌ی زندگی در تهران به دوران نوسنگی بازمی‌گردد و کاوش‌های باستان‌شناسی صورت‌گرفته در تهران، منجر به کشف اسکلت‌های ۷۰۰۰ ساله‌ی انسان و ابزارهای سنگی شده‌است، ولی در آغاز سده‌ی هفتم، با ویرانی شهر ری و کوچیدن مردم آن به تهران، دانش تجارت، ساخت‌وساز و شهروندی مردم ری به تهران انتقال یافت اینکه برخی کوشیده اند نشانه‌هایی بر باستانی بودن تهران به عنوان شهر بیابند، گویا چندان پایه‌ی درستی ندارد. هر چه هست، نخستین‌بار در کتابی از زکریا قزوینی، تاریخ‌نگار سده‌ی هفتم، از تهران یاد شده و آن را «روستایی بزرگ» دانسته است که باغ‌های میوه‌ی فراوان دارد. این را هم افزوده که مردم تهران در خانه‌هایی زندگی می‌کنند که در زیرزمین ساخته شده است!

برج آزادی (شهیاد سابق)

در آغاز دوره‌ی صفوی تهران از شکل روستایی‌اش بیرون می‌آید و نیمه‌شهر می‌شود. در این زمان است که به دستور شاه تهماسب صفوی، در سال 961 مهی، بارویی گرداگرد تهران کشیده می‌شود. این بارو تا سه سده دوام آورد و سپس آن را ویران کردند. این‌را هم بگوییم که شاه تهماسب روستای تهران را دوست داشت و چندباری به این آبادی سفر کرد. اما هر اندازه که او از دیدن تهران لذت می‌بُرد، شاه‌‌عباس یکم که در سفری جنگی گذارش به تهران خورده بود و به سختی بیمار شده بود، این روستا را بدشگون می‌دانست و نفرین می کرد‌.
تاریخ‌نگاران نوشته‌اند که در روزگاری دیگر، نادرشاه افشار چندبار به تهران آمده بود و فرزند نامدار خود، رضاقلی میرزا، را به فرمانروایی این شهر کوچک گمارده بود. بیشترا ز نادرشاه، کریم‌خان زند به تهران دلبستگی داشت. تا بدان اندازه که دستور داد دو محله‌ی تازه‌ی «اودلاجان» و «چال میدان» را در این نوین‌شهر، بسازند. افزون‌بر آن، در بخشی که اکنون محله‌ی بازار تهران است، دستور به ساخت دکان‌هایی برای پیشه‌وران و دادوستدکنندگان داد. در نتیجه، اندک‌اندک بازار تهران شکل گرفت.
سرانجام پس از فرازوفرودهای بسیار، آغامحمدخان، بنیادگذار سلسله‌ی قاجاریه، در نوروز سال 1210 مهی، شهر تهران را به پایتختی دولتش برگزید. او در این شهر خود را شاه ایران نامید. در زمان او شمار مردم تهران به 15 هزار تَن می‌رسید، اما چند سال پس از آن در 1223 مهی، در روزگار جانشین او، فتحعلی‌شاه قاجار، جمعیت پایتخت افزایش چشمگیر یافت و به 50 هزار تَن سر زد. هر چند به سبب گرمای توان‌فرسای تابستان‌های تهران، شهر کم‌وبیش خالی می‌شد و مردم به روستاهای خوش آب‌وهوای پیرامون تهران پناه می‌بردند.
یک دشواری دیگر برای پایتخت قاجاریه، کم‌آبی آن بود. افزایش مردم و نیاز روزافزون به آب، میرزا آقاسی، صدراعظم محمدشاه قاجار را واداشت تا آب کرج را به باغ نگارستان و محله اودلاجان و دروازه شمیران بکشاند. باغ نگارستان همان است که اکنون در میدان بهارستان جای دارد و از آن باغ موزه‌ای دیدنی ساخته‌اند.
تهران در دوره ناصرالدین شاه قاجار، به یکباره گستردگی بسیاری یافت. این شهر از شمال به خیابان‌های کنونی انقلاب، از باختر به امیرآباد، از جنوب به شوش و از خاور به هفده شهریور محدود می‌شد. محله‌های تهران در آن دوره چنین بودند: ارک، اودلاجان، چاله میدان، سنگلج و بازار. سپس با گسترش شهر، دو میدان توپخانه و سبزه‌میدان نیز ساخته شدند. دوازده دروازه نیز داشت: دروازه‌های یوسف‌آباد، دولت و شمیران (در شمال شهر)، دروازه‌های باغ‌شاه، قزوین و گمرک (در باختر)، دروازه های خانی آباد، غار، شهر ری (در جنوب) و دروازه‌های دوشان تپه، دولاب و خراسان (در خاور). در همان دوره‌ی ناصری بود که خانه‌سازی به بیرون ارگ تهران کشیده شد و سنگ بنای گسترش و دامنه‌دار شدن پایتخت را گذاشتند.

تهران در زمان پادشاهی مظفرالدین شاه، محمدعلی شاه و احمدشاه قاجار به سبب رویدادهای پی‌درپی سیاسی و آشوب‌ها، گسترش چندانی نیافت. اما در زمان رضاشاه دگرگونی‌های بسیاری در این شهر شکل گرفت. نخست باروهای گرداگرد شهر را فرو ریختند و سپس خندق کهن‌شهر را پُر کردند. محله‌ی تاریخی سنگلج را نیز به تمامی از میان برداشتند. از سوی دیگر، خیابان‌هایی نو ساخته شد و به ویژه از سوی شمال و باختر، بر وسعت پایتخت افزودند. ساخت مدرسه‌ها، دانشگاه تهران و گسترش بازار، در همین دوره انجام گرفت. با این همه، زمانی که یک زن انگلیسی به نام «ویتا سَکویل وست»، همسر کنسول بریتانیا در تهران روزگار رضاشاه، این شهر را دید، نومیدانه در سفرنامه‌اش نوشت: «تهران یک ده بسیار بزرگ است. از بازارهایش که بگذریم، هیچ جاذبه‌ای ندارد»!

در سال‌های آغازین پادشاهی پهلوی دوم، تهران هم‌چنان با دشواری کم‌آبی روبه‌رو بود. در دوره نخست‌وزیری دکتر محمد مصدق کارهای مهمی در این زمینه انجام شد و آب لوله‌کشی توسعه‌ی افزون‌تر یافت. در همان دوره بود که سه محله‌ی یوسف‌آباد، نارمک و نازی‌آباد شکل گرفت. اما تهران به یکباره افسار گسیخته شد و گسترش بی‌مرز و اندازه و ناهمگن آن، سال‌به‌سال بیشتر شد و تا به امروز ادامه یافت.
روستای کوچک و کم‌نشان تهران، اکنون غول‌آسا رشد کرده است. یک سوی آن به رودخانه‌‌های کرج در باختر و جاجرود در خاور می‌رسد و سوی دیگرش به بلندی‌های البرز در شمال و شهریار و ورامین در جنوب. تهران کنونی سرگردان میان محله‌ها و خیابان‌هایی با بافت تاریخی است و محله‌هایی دیگر با ساخت‌و‌سازهایی نو و مدرن. روستاهایی که در سده‌های گذشته زندگی جداگانه‌ای از تهران داشتند، اکنون به پایتخت پیوسته‌اند و از محله‌های آن به شمار می‌روند. بی‌گمان شناخت کلان شهر تهران و تاریخچه‌ی محله‌ها و خیابان‌های آن، دل‌پذیر و خواندنی است.
در رشته نوشتارهای «محله‌های تاریخی تهران»، به تاریخ شکل‌گیری این شهر می‌پردازیم و از کوی‌وبرزن‌ها و خیابان‌هایی یاد می‌کنیم که کوله‌باری از تاریخ تهران را بر دوش دارند. از محله‌هایی نیز که در سال‌هایی نزدیک‌تر به ما شکل گرفته‌اند، سخن خواهیم گفت.

* با بهره‌جویی از: کتاب «تهران» نوشته‌ی ناصر تکمیل همایون (دفتر پژوهش‌های فرهنگی، 1391)؛ جستار(:مقاله)‌ی «تهران در پویه‌ی تاریخ» از غلامرضا ورهرام (فصلنامه‌ی تحقیقات تاریخی، 1368) و «تهران» از خسرو مرآت (فصلنامه‌ی جمعیت، 1371).

صد محله‌ی تاریخی تهران را بشناسید

2 پاسخ

دیدگاهتان را بنویسید لغو پاسخ

ثبت جهانی مهرگان؛ شاید این‌بار

نام دهشمندان به آرامگاه قصر فیروزه

زمان آیین واج‌یشت گهنبار ایاسرم‌گاه در آتشکده یزد

جشن آبانگان با گردهمایی خانوادگی سازمان زنان زرتشتی

جایگاه آیین مهر و مهرگان در ایران باستان