محله‌های تاریخی تهران (39)

بهارستان، سنگ بنای رویدادهای تاریخی

خبرنگار امرداد: سپینود جم
1399-11-07
16:00

بی‌گمان «بهارستان» را باید یکی از تاریخی‌ترین محله‌های شهر تهران دانست. خشت خشت و جای جای این محله آمیخته با رویدادها و سازه‌هایی است که با تاریخ معاصر ایران پیوند دارند. برشمردن هر آنچه در یکصد و پنجاه سال گذشته در این محله، به‌ویژه در سازه‌ی تاریخی آن، مجلس شورای ملی، رخ داده بود زمان‌بَر است و باید گزارش آن را در کتاب‌ها جست‌و‌جو کرد. با این‌همه، در این‌جا به برخی از مهم‌ترین آن سازه‌ها و رویدادها اشاره می‌کنیم تا بهتر بدانیم که در دل تهران امروز که به بهای از میان رفتن بافت تاریخی آن، مالامال از سازه‌های نو و مدرن شده است، محله‌ای پایدار مانده است که رویدادهایش چه‌بسا سرنوشت کشور را رقم زد.
محله‌ی بهارستان گستره‌ای را دربرمی‌گیرد که از چهارسوی جنوب، شمال، باختر و خاور به خیابان و محله‌های امیرکبیر، پُل چوبی، چهارراه مخبرالدوله و خیابان مجاهدین اسلام (ژاله پیشین) راه می‌بَرد. از همین نام‌ها می‌توان دریافت که بهارستان و محله‌های گرداگرد آن، بافتی تاریخی و کهن را می‌سازند که تهران قدیم را شکل می‌داد.
بهارستان تا آغاز مشروطیت به نام میدان نگارستان شناخته می‌شد. نگارستان باغ و کاخی بسیار زیبا و باارزش است که به این بخش از پایتخت رنگ و جلوه‌ای دیگر می‌بخشد. پس از این به آن باغ دل‌انگیز اشاره خواهیم کرد. پس از آنکه نخستین مجلس شورای ملی در روزگار مظفرالدین‌شاه قاجار آغاز به کار کرد و سازه‌ای از این محله ساختمان مجلس شد، آنجا را بیشتر میدان بهارستان می‌نامیدند.
یکی از تاریخی‌ترین سازه‌های محله‌ی بهارستان، مجلس قانون‌گذاری مشروطه، یا مجلس شورای ملی است. این ساختمان پیش از مشروطیت ساخته شده بود. با فرمان مشروطیت و برپایی مجلس شورای ملی، ساختمان بهارستان جایی برای برگزاری نشست‌های مجلس شد. از این‌رو، اغراق نخواهد بود اگر بگوییم که از آن پس تا پایان پادشاهی قاجاریه، بارها و بارها این ساختمان و پیرامون آن زمینه‌ساز رویدادهایی شد که با سرنوشت مردم گره می‌خورد. در زمان ملی شدن صنعت نفت نیز بهارستان جایی برای راهپیمایی‌ها و گردهم آمدن مردم بود. سازه‌ی مجلس در بخش خاوری میدان بهارستان ساخته شده است.
از میان رویدادهای ریزودرشتی که در میدان بهارستان و ساختمان مجلس روی داد، تنها بسنده است به یکی از مهترین آن‌ها و نیز به دو ترور سیاسی اشاره کنیم تا پیوستگی این محله را با تاریخ معاصر ایران بهتر دریابیم.
در روز دوم تیرماه 1287 خورشیدی، در زمان پادشاهی محمدعلی‌شاه قاجار، بریگارد قزاق به دستور شاه از همان ساعت‌های آغاز روز به مجلس شورای ملی (نخستین دوره‌ی مجلس مشروطیت) یورش برد و آن را به توپ بست. فرماندهی قزاق‌ها را لیاخوف روسی بردوش داشت. این بمباران به ویرانی بخشی از ساختمان بهارستان و غارت آن انجامید؛ افزون‌بر اینکه شماری از مشروطه‌خواهان و نمایندگان مجلس یا کشته شدند و یا به چنگ نیروهای دولتی افتادند. بدین‌گونه بهارستان نگرنده‌ی به پایان رسیدن زندگی کوتاه نحستین دوره‌ی قانون‌گذاری در ایران بود.
در بهارستان و روبه‌روی ساختمان مجلس، دو ترور سیاسی نخست‌وزیران ایران نیز رُخ داده است. یکی کشته شدن میرزا علی‌اصغر خان اتابک اعظم، صدراعظم محمدعلی شاه قاجار، در روز 8 شهریور 1286 بود. این رویداد بازتاب گسترده‌ای در ایران داشت. دیگری کشته شدن حسنعلی منصور، نخست‌وزیر وقت، در روز نخست بهمن‌ماه 1343 روبه‌روی سر در مجلس شورای ملی بود.

محله‌ی بهارستان، پیش از مشروطیت
با این همه داستان شکل‌گیری محله‌ی بهارستان و رویدادهای تاریخی و اجتماعی آن به پیش از مشروطیت بازمی‌گردد. گستره‌ی این محله در آغاز باغ‌هایی انبوه از درخت بود که در شمار دارایی‌های محمدحسن خان سردار ایروانی، از حکمرانان و سیاست‌ورزان روزگار ناصرالدین‌شاه قاجار به‌شمار می‌رفت. پس از چندی باغ و زمین‌های آن به دیگران فروخته شد تا آنکه صدراعظم نامدار ناصرالدین‌شاه، میرزاحسین‌ خان سپهسالار، آن باغ و زمین‌ها را خریداری کرد و در آنجا سازه‌هایی برپا کرد که یکی از آن‌ها مدرسه‌ی پُرآوازه‌ی سپهسالار است و دیگری ساختمان قدیمی‌ای که سپس مجلس شورای ملی شد. اما پس از مرگ مشکوک سپهسالار، باغ و سازه‌های آن به چنگ ناصرالدین‌شاه افتاد و از آن‌رو که با باغ و کاخ نگارستان دوری چندانی نداشت، جایی برای گردش و تفریح شاه و درباریان شد.
باغ نگارستان یکی از سازه‌های بسیار مهمی است که به این محله‌ی کهن رنگ‌و‌رویی دیگر داده است و باید اندکی بیشتر به آن پرداخت. باغ نگارستان، در زمان صفویه در شمال میدان کنونی بهارستان، ساخته شد. با این‌همه تنها در پادشاهی فتحعلی‌شاه قاجار بود که سازه‌هایی در آن شکل گرفت. به‌ویژه در میانه‌ی باغ عمارتی که به آن کلاه‌فرنگی می‌گفتند و نمونه‌های فراوانی در سرتاسر ایران دارد، ساخته شد. آن‌گاه ساختمان دیگری که بیشتر به نام عمارت تابستانی آوازه دارد، بنا شد. یک سازه‌ی دیگر ویژه شاه و زنان پُرشمارَش بود؛ همان که به نام عمارت تاج دولت شناخته می‌شود. از انبوه‌انبوه درختان باغ نیز باید سخن گفت که آنجا را دل‌پذیرتر ساخته بودند.
این را نیز یادآوری کنیم که پیش از شکل‌گیری محله‌ی بهارستان و سازه‌های تاریخی آن، در این بخش از پایتخت و پیرامون آن انبوهی از باغ‌ها دیده می‌شد. در جنوب آن باغ‌های نظامیه و مسعودیه بود، در خاور باغ سپهسالار و پارک امین‌الدوله و در شمال آن باغ نگارستان.
به هر روی، پس از مرگ فتحعلی‌شاه باغ نگارستان اهمیت بسیار خود را تا اندازه‌ای از دست داد و جانشینان او، محمدشاه و ناصرالدین‌شاه، چندان توجهی به آن نداشتند. تا آنکه همان‌گونه که اشاره شد، سپهسالار زمین‌های نزدیک باغ نگارستان را خریداری کرد و سازه‌هایی ساخت که به این بخش از پایتخت رونقی دیگر می‌داد. رویدادهای تاریخی نیز از همان زمان یکی پس از دیگری در بهارستان شکل گرفت. با این‌همه نباید فراموش کرد که پیش از رخدادهای مشروطیت، یک رویداد تاسف‌بار در باغ نگارستان و جایی که سپس‌تر محله‌ی بهارستان نام گرفت، رُخ داد. آن رویداد کشتن قائم‌مقام فراهانی، وزیر نامدار محمدشاه قاجار است؛ درست در همان باغی که محمدشاه آیین تاج‌گذاری‌اش را با یاری‌های بسیار قائم‌مقام برگزار کرده بود. اکنون از سازه‌های باغ نگارستان، تنها ساختمان حوضخانه‌ی آن به‌جا مانده است.
مدرسه‌ی سپهسالار نیز از سازه‌های بسیار باارزش این محله است. این ساختمان آمیخته‌ای از معماری ایرانی و فرنگی است و در بخش جنوب خاوری میدان بهارستان قامت برافراشته است. ساختمان یا کاخ مسعودیه نیز سازه‌ی دیگری در نزدیکی میدان بهارستان است که به خواست مسعودمیرزا ظل‌السلطان، فرزند ناصرالدین‌شاه، در زمینی به گستردگی 4 هزارمتر ساخته شده است. این سازه‌ی زیبا، کم‌وبیش تقلیدی از کاخ گلستان است و آرایه‌های آن در زیبایی و چشم‌نوازی کم‌مانند به‌شمار می‌رود. کاخ مسعودیه در رویدادهای مشروطیت و به توپ بستن مجلس، آسیب‌هایی دید. در زمان رضاشاه ساختمان آن به وزارت معارف سپرده شد و سپس‌تر جایی برای کتابخانه و موزه‌ی مجلس شد. این ساختمان اکنون در اختیار وزارت میراث فرهنگی است. این را هم بگوییم که در زمان رضاشاه بخشی از باغ نگارستان ویران شد و در آنجا ساختمانی ساخته شد که به نام دارالمعلمین شناخته می‌شد.
از یک رویداد دیگر در این محله باید یاد کرد که هم در تاریخ معاصر ایران و هم در رویدادهایی که با تاریخ ادبیات ایران پیوستگی می‌یابند، درخور اهمیت است. آن رویداد کشته شدن میرزاده‌ی عشقی، شاعر نامدار روزگار مشروطیت است. او در نزدیک میدان بهارستان، در خیابان خیام، نبش کوچه‌ای که هنوز هم به‌نام خود او شناخته می‌شود، خانه داشت و در همان‌جا بود که به ضرب گلوله‌ی مخالفانش در بامداد روز دوازدهم تیرماه 1303 خورشیدی، ترور شد. عشقیِ تیرخورده را به بیمارستان نظمیه‌ی خیابان خیام رساندند، اما درمان‌ها موثر نشد و پس از چند ساعت درگذشت.

چند نشانه‌ی دیرینه‌ی دیگر محله‌ی بهارستان
چیزی نزدیک به یک سده از شکل‌گیری محله‌ی بهارستان می‌گذرد. پیش از آن بهارستان کنونی گستره‌ای بیرون از محدوده‌ی پایتخت بود. پس از رونق گرفتن محله، سازه‌های اداری و مسکونی بهارستان یکی پس از دیگری ساخته شدند. برای نمونه، در سال 1337 خورشیدی دو بانک در شمال میدان ساخته شد. یکی بانک ایرانشهر بود و دیگری بانک اصناف ایران. هر دو بانک تا زمان انقلاب به کار خود ادامه می‌دادند. در همان سال در این محله سینما حافظ ساخته شد. در دهه‌ی سی خورشیدی نیز یکی از مشهورترین شیرینی‌فروشی‌های تهران نزدیک میدان بهارستان گشایش یافت و به سرعت آوازه گرفت. آن شیرینی فروشی «کافه قنادی یاس» نام داشت و خواهندگان شیرینی‌های تر و تازه‌اش فراوان بودند.
محله‌ی بهارستان کنونی هنوز هم اهمیت بسیاری در چشم تهرانی‌ها دارد و از بخش‌های تاریخی و زیبای پایتخت به‌شمار می‌رود. به‌ویژه برای آن‌هایی که در کنار ساختمان‌های نوساز به سازه‌های کهن و ریشه‌دار اهمیت می‌دهند، بهارستان ارزش دیگر و کم‌مانند می‌یابد.
بهارستان شلوغ و پُررفت‌وآمد کنونی، با گذر پُرشمار خودروها و آمد‌وشد رهگذران، همان جایی است که یکصد و پنجاه سال پیش جشن عروسی ناصرالدین‌شاه قاجار با نخستین همسرش را به مدت هفت شبانه‌روز در آن برگزار کردند. در آن زمان تا چشم کار می‌کرد باغ و دار و درخت بود و اکنون تا چشم می‌بیند حجمی از ساختمان‌ها و سازه‌های بی‌درخت است!

* با بهره‌جویی از: کتاب‌های «کاخ‌های قاجاریه در گذر زمان» نوشته‌ی محمد خدایی (1399) و «طهران قدیم» از انتشارات روشنگران و مطالعات زنان (1388)؛ و نیز گزارش تارنمای روزنامه‌ی «دنیای اقتصاد» و تارنمای «سیری در ایران».