محله‌های تاریخی تهران (43)

حسن‌آباد؛ گام‌های آغازین نوگرایی در طراحی شهری

خبرنگار امرداد: سپینود جم
1399-11-11
16:15

«محله حسن‌آباد» و میدان زیبای آن در سال‌هایی شکل امروزین خود را گرفت که تهران روبه نو شدن داشت و عناصر نوکلاسیک معماری را تجربه می‌کرد. معمارانی که طراحی سازه‌های شهری را به آن‌ها سپرده بودند، چند سالی بود که شیوه‌های معماری باخترزمین را با معماری ایرانی درهم آمیخته بودند و پایتخت را سامانی می‌دادند که نوجویانه بود و نشانه‌هایی آشکار از تقلید و پیروی از هنر و پسند اروپایی را در خود داشت.
محله‌ی حسن‌آباد در روزگار قاجاریه باختری‌ترین بخش پایتخت بود. باغی که در این ناحیه دیده می‌شد در گستردگی و پهناوری چشم‌گیر بود. این باغ نیز مانند بسیاری از باغ‌های بیرون از حصار شهر، از آنِ میرزایوسف خان مستوفی‌الممالک، از مردان سیاست‌ورز و نامدار روزگار قاجار بود. پس از درگذشت او در سال 1303 مهی (:قمری)، دارایی‌هایش به دختران و پسر او حسن‌خان مستوفی رسید. باغ حسن‌آباد نیز در شمار دارایی‌های حسن مستوفی درآمد. از همین‌رو بود که پس از شکل‌گیری محله، نام آن را حسن‌آباد گذاشتند.
با این‌که محله‌ی یادشده همواره حسن‌آباد نام داشته است، میدان آن در گذر زمان نام‌های گوناگونی یافت و هربار به بهانه و مناسبتی نام تازه‌ای بر آن گذاشتند. پس از ساخته‌شدن گنبدهای دور میدان، که به آن خواهیم پرداخت، چند گاهی به نام «میدان هشت گنبد» خوانده می‌شد. گویا هنوز هم در گوشه‌ای از میدان بر روی کاشی فیروزه‌ای رنگی، عبارت «تیمچه‌ی هشت گنبد» دیده می‌شود. این کاشی اشاره به نام پیشین میدان دارد. یک چند نیز «میدان ملک‌المتکلمین» نام گرفت. سبب این نام‌گذاری را پس از این خواهیم گفت. چند سالی نیز نام «میدان پهلوی» را بر آن گذاشتند. پس از انقلاب زمان کوتاهی «میدان 31 شهریور» خوانده می‌شد تا آنکه مدیران شهری تصمیم گرفتند میدان را به نام محله‌ی آن، حسن‌آباد بخوانند و یاد کنند.
در روزگار قاجار، در شمال باختری میدان حسن‌آباد، گورستانی قدیمی دیده می‌شد. این گورستان به‌ویژه در کشتاری که فراگیری وبا در تهران پدید آورد و شمار بسیاری از ساکنان شهر را در سال 1310 مهی به کام مرگ فرستاد، جایی برای خاکسپاری درگذشتگان شد. بدان اندازه که زمین گورستان آکنده از گورهایی شده بود که با شتاب، کنده و از مردگان انباشته می‌شد. پیدا بود که ترس از دچار شدن به بیماری، بازماندگان را از انجام تشریفات و آیین‌های خاکسپاری بازمی‌داشت. چندین سال پس از آن گورستان حسن‌آباد با یک رویداد دلخراش نیز پیوند خورد. زمانی که میرزا کوچک‌خان جنگلی در کوه‌های تالش گرفتار توفان و کولاک شد و از سرما درگذشت، سر بریده‌ی او را به تهران آوردند و در گورستان حسن‌آباد به خاک سپردند، تا آنکه چندی پس از آن سر بریده میرزا را به رشت بازگرداندند. به هر روی، در سال 1317 خورشیدی گورستان را ویران کردند و در آنجا ساختمانی برای آتش‌نشانی ساختند.
در روزگار مظفرالدین‌شاه قاجار، پیش از رویدادهایی که به انقلاب مشروطیت انجامید، نخستین مدرسه‌ی ملتی (خصوصی) تهران در محله‌ی حسن‌آباد ساخته شد. بانی این مدرسه که برای کودکان بی‌سپرست و تهیدست ساخته شده بود، کسی به نام منتظم‌الدوله، وزیر قورخانه (اسلحه‌خانه) بود. در آنجا بیست کودک از خدمات آموزشی و نیازمندی‌های زندگی برخوردار بودند و نگه‌داری می‌شدند. هزینه‌ی مدرسه از راه موقوفات برآورده می‌شد.
این را نیز یاد کنیم که پس از درگذشت میرزایوسف خان مستوفی‌الممالک وارثان او باغ حسن‌آباد را میان خود تقسیم کردند و در سال‌های پس از آن زمین‌ها را فروختند. این‌گونه بود که باغ از میان رفت و در جای آن چهارراهی کوچک ساخته شد.

ساخت میدان حسن‌آباد
در سال‌های پایانی پادشاهی قاجاریه، در جایی که اکنون میدان حسن‌آباد دیده می‌شود، چهارراه کوچکی ساخته شده بود. این چهارراه دو خیابان را که سپس‌تر سپه و شاهپور نامیده شدند، قطع می‌کرد. تا آنکه رضاشاه کسی به نام کریم‌آقا بوذرجمهری را به شهرداری تهران گمارد و او دست به ساخت‌وسازهای تازه‌ای در پایتخت زد؛ هرچند در آن میان برخی از سازه‌های کهن و تاریخی نیز نابود شد.
یکی از کارهای بوذرجمهری دگرگونی چهارراه حسن‌آباد بود. شهرداری تهران که در آن زمان بلدیه نامیده می‌شد، از یکی از معماران برجسته‌ی ارمنی، به نام قلیچ باقلایان خواست که میدانی برای محله‌ی حسن‌آباد طراحی و اجرا کند. او نیز با رایزنی و همراهی بسیار با معمار نام‌دار دیگری به نام لئون تادوسیان میدانی طراحی کرد که چهار ساختمان قرینه داشت و ساختار آن برگرفته از هنر و معماری باخترزمینی بود. تادوسیان مهندس محاسب سازه‌های میدان حسن‌آباد بود. یک کار برجسته‌ی دیگر تادوسیان به پایان بردن کاخ مرمر است. درباره‌ی باقلایان نیز این نکته را باید برشمرد که او طراح و معمار کاخ شهربانی، در میدان مشق تهران نیز هست. این کاخ در سال 1315 خورشیدی برای اداره‌ی شهربانی ساخته شد. سال ساخت میدان حسن‌آباد و ساختمان و گنبدهای آن را 1309 خورشیدی دانسته‌اند.
به هر روی، دو طراح و معمار یاد شده، میدانی دایره‌ای شکل به شعاع 45 متر ساختند و بر روی چهار ساختمان گرداگرد میدان هشت گنبد طراحی کردند. گنبدها هم‌شکل و قرینه‌ی یکدیگر بودند. استادی که گنبدها را ساخت اکبر نکووقت نام داشت و در این کار هنرمندی و چیره دستی بسیاری به کار بُرد. گستره‌ی میدان حسن‌آباد 6500 متر است.
در سال 1350 خورشیدی تصمیم گرفته شد که سازه‌های میدان حسن‌آباد را مرمت کنند. اما در جریان بازسازی‌ها یکی از ساختمان‌های چهارگانه میدان از میان رفت. از این‌رو، به جای آن ساختمانی چند اشکوبه ساختند که نمایی شیشه‌ای داشت. این ساختمان در اختیار بانک ملی گذاشته شد. با این همه در بازسازی دیگربار میدان، سازه‌ای نمادین و هم‌شکل ساختمانی که از دست رفته بود، طراحی و ساخته شد تا فضای پیشین میدان دیگربار شکل بگیرد.
پیش‌تر اشاره کردیم که میدان حسن‌آباد را چندگاهی میدان ملک‌المتکلمین می نامیدند. این نام‌گذاری بدان سبب بود که در زمان پادشاهی پهلوی دوم تندیسی به بلندای 3 متر از یکی از رهبران مشروطیت، ملک‌المتکلمین، ساخته شد و در میانه‌ی میدان حسن‌آباد گذاشته شد. تندیس او کار استاد ابوالحسن صدیقی بود و یادکردی نیک از ملک‌المتکلمینِ آزادی‌خواه شمرده می‌شد که پس از به توپ بستن مجلس شورای ملی به دست محمدعلی‌شاه قاجار، به همراه شماری دیگر از پیشوایان مشروطیت کشته شده بود (1287 خورشیدی). اما پس از انقلاب تندیس ملک‌المتکلمین را از میدان برداشتند و در انبار پارک‌شهر رها کردند. چندین سال پس از آن، تندیس 3 متری ملک‌المتکلمین ناپدید شد و هیچ کس باخبر نشد که چه بر سر آن آمده است!
در تیرماه 1398 نیمی از میدان حسن‌آباد در آتش سوخت و دو گنبد آن از میان رفت. این را نیز بگوییم که ایستگاه آتش‌نشانی کنونی میدان حسن‌آباد دومین ایستگاهی است که در تهران برای آتش‌نشانان ساخته شده است. نخستین ایستگاه آتش‌نشانی تهران در سال 1303 خورشیدی و در سه راه امین‌حضور ساخته شده بود. پس از آتش‌سوزی ساختمان پلاسکو در دی‌ماه 1395، به پاس قدردانی از کوشش آتش نشانان و کشته شدن چند تَن از آنان در هنگام خاموش کردن آتش، تندیسی به نام «برد شیر» در جلو ایستگاه آتش‌نشانی حسن‌آباد گذاشته شد.
میدان حسن‌آباد کنونی جایی برای فروش ابزار و مبلمان‌های چوبی و اداری است. در بخشی از آن نیز مغازه‌های قفل‌فروشی و ابزار و یراق‌آلات دیده می‌شوند. این میدان را باید از نمادهای تاریخی و زیبای شهر تهران دانست.

* با بهره‌جویی از: گزارش روزنامه‌ی «شرق» (شماره 18 اردیبهشت 1390)، تارنماهای «خبرآنلاین» و «ویکی پدیا». آنچه درباره‌ی مدرسه‌ی میدان حسن‌آباد آورده شد برگرفته از کتاب «تاریخ کودکی» نوشته‌ی زهرا حاتمی (1395) است.