محله‌های تاریخی تهران (44)

خیابان خیام و سازه‌ای برای ساز و برگ‌های جنگی

خبرنگار امرداد: سپینود جم
1399-11-12
16:00

یکی از دیرینه‌ترین بخش‌های تهران با کوله‌باری از یادهای تاریخی، «خیابان خیام» است؛ خیابانی که از شمال و جنوب به خیابان‌های سپه و شوش پایان می‌پذیرد و در محدوده‌ای تاریخی جای گرفته است. در گذشته‌های دور به‌سبب نزدیکی این خیابان به ارگ سلطنتی، گذرگاه‌هایش اهمیت بسیار داشت؛ هرچند گستره‌ی آن کوتاه‌تر از اکنون بود.
در دهه‌های چیرگی قاجاریه خیابان خیام را جلیل‌آباد می‌نامیدند. پیش از آن در زمان محمدشاه قاجار، گاهی به نام باروت‌خانه هم شناخته می‌شد. سبب چنین نام‌گذاری به سازه‌ای برمی‌گردد که پس از این درباره‌ی آن خواهیم گفت. خیابان جلیل‌آباد از گلوبندک آغاز می‌شد و پایان آن به خیابان مریضخانه، یا سپه می‌رسید. این خیابان از شمال و جنوب امتدادی نداشت، اما از خاور به ارگ سلطنتی و از باختر به خانه‌های مسکونی می‌رسید. در دوره‌ی رضاشاه که نام شاعران و چهره‌های علمی سده‌های پیشین ایران را بر خیابان‌ها می‌گذاشتند، جلیل‌آباد نیز خیابان خیام نامیده شد تا یادآور نام حکیم خیام نیشابوری، ریاضی‌دان و سراینده‌ی سده‌ی ششم ایران باشد.

قورخانه و سازه‌های تاریخی خیابان خیام
پیش‌تر اشاره کردیم که خیابان جلیل‌آباد را گاه باروت‌خانه نیز می‌نامیدند. باروت‌خانه یا قورخانه، جایی برای ساخت و نگه‌داری ابزار جنگی و مهمات بود. سازه‌ای به همین نام در خیابان جلیل‌آباد ساخته شده بود که افزون‌بر ساز و برگ‌های جنگی، ابزارهای آتش‌بازی نیز در آن جا نگه‌داری می‌شد تا در شب‌ها و روزهای جشن و شادی به‌کار برده شود. ساختمان قورخانه در آغاز خیابان جلیل‌آباد، یا خیام کنونی، ساخته شده بود. پس از آنکه در زمان رضاشاه اسلحه‌خانه را به سرخه‌حصار بردند، قورخانه‌ی قاجاری تبدیل به سازه‌ی مخروبه شد. اکنون از آن ساختمان کهن جز سر در آهنی آن و آجرکاری‌هایش چیزی به‌جا نمانده است. بر روی آن سر در زیبا که ورودی ایستگاه مترو شده است، نقش برجسته‌هایی آهنی از تفنگ و شمشیر دیده می‌شود و تنها نشانه‌ی دیرینگی آن است.
یکی از ساختمان‌های تاریخی خیابان خیام، کاخ دادگستری است. این ساختمان در زمان رضاشاه پی‌افکنده شد و ساخت آن را به شرکتی از کشور چکسلواکی به نام اشکودا سپرده بودند. شرکت چکسلواکی در سال 1317 خورشیدی ساخت این کاخ زیبا را آغاز کرد اما هنوز کار به پایان نرسیده بود که رویدادهای جنگ جهانی دوم، ایران و جهان را درنوردید و ساخت کاخ دادگستری نیز ناتمام ماند. تا آنکه سرانجام در سال 1325 خورشیدی توانستند کار نیمه‌مانده را به پایان برساندند. طراح و معمار کاخ دادگستری معمار برجسته‌ی ارمنی‌تبار گابریل گورگیان است. او از بنیان‌گذاران معماری نوین ایران شناخته می‌شود. افزون‌بر کاخ دادگستری، طراح برخی دیگر از سازه‌های تهران هم هست، مانند کاخ شهربانی در میدان مشق تهران.
آنچه ساختمان دادگستری را زیباتر و دیدنی‌تر می‌سازد دو تندیس نمایانی است که بر بدنه‌ی کاخ دیده می‌شود. یکی از آن نقش‌ها پیکره‌ای خیالی از خسرو انوشیروان ساسانی است و نماد و نشانه‌ای از کارکرد این ساختمان شمرده می‌شود؛ از آن‌رو که انوشیروان در تاریخ و فرهنگ ایران به دادگری (دادگستری) شناخته می‌شود. این تندیس دست کار استاد پیکرتراش نامدار غلامرضا رحیم‌زاده ارژنگ است. از دیگر کارهای چیره‌دستانه‌ی این استاد تندیس نبرد گرشاسب با اژدها است که در میدان باغ شاه، میدان حُر کنونی، دیده می‌شود. تندیس دیگر ساختمان دادگستری بانوی عدالت نام گرفته است و کار استاد ابوالحسن صدیقی، پیکرتراش نامور ایران است.
ساختمان تاریخی دیگر خیابان خیام از آنِ موسسه و روزنامه «اطلاعات» است. روزنامه‌ی اطلاعات نخستین شماره‌ی خود را در 19 تیرماه 1305 خورشیدی منتشر کرد. این روزنامه که هنوز هم به انتشار خود ادامه می‌دهد و قدیمی‌ترین روزنامه‌ی ایران شناخته می‌شود، اندکی پس از انتشار به ساختمانی که در خیابان خیام، روبه‌روی قورخانه جای داشت، آورده شد. پیش از آن دفتر روزنامه در کوچه‌ی وثوق خیابان لاله‌زار بود. با این همه در سال 1379 دفتر روزنامه به خیابان میرداماد بُرده شد و ساختمان خیابان خیام خالی ماند. چند سال پیش زمزمه‌هایی برای واگذاری ساختمان خیابان خیام روزنامه اطلاعات شنیده شد بی آنکه کاربری تازه‌ی آن پیدا باشد. ساختمان پیشین روزنامه ویژگی نمایانی ندارد. با این‌همه به‌سبب آن که جایی برای دیرینه‌ترین روزنامه‌ی کنونی کشور بوده است، دارای ارزشی نمادین است.

چهارراه گلوبندک برخوردگاه دو خیابان
یکی از دیرینه‌ترین چهارراه‌های پایتخت «گلوبندک» نام دارد. این چهارراه دو خیابان خیام و بوذرجمهری (15 خرداد کنونی) را قطع می‌کند و با خیابان خیام پیوستگی بسیار دارد؛ بدان اندازه که نمی‌توان از خیابان خیام نام بُرد و گلوبندک را فراموش کرد. این چهارراه و خیابان خیام بخشی از محله‌ی سنگلج شناخته می‌شدند. اهمیت آن نیز در نزدیکی آن به بازار کهن تهران است.
گلوبندک بازاری کوچک نیز داشت که دهانه‌ی آن روبه جایی باز می‌شد که سپس‌تر خیابان بوذرجمهری ساخته شد. اما با ساخت این خیابان، دهانه‌ی بازار گلوبندک ویران شد و از میان رفت. در یکصد سال پیش، پشت بازار گلوبندک گورستانی دیده می‌شد که اکنون هیچ نشانی از آن نیست. چشمه‌ی کوچکی نیز در چهارراه گلوبندک جاری بود. از دو سینمای مداین و فردوسی نیز یاد کرده‌اند که در دهه‌ی سی خورشیدی در این چهارراه جایی برای نمایش فیلم بودند.
از چهارراه گلوبندک راهی به سوی چاله حصار و محله‌ی درخونگاه می‌رفت. بخشی از این راه هنوز هم از میان نرفته است. در باختر این راه کوچه‌ای ساخته شده بود که به جلوخان عضدالملک می‌رسید. در همین بخش کوچه‌ای به نام کوچه آشتیانی دیده می‌شد. خانه‌ی میرزا‌یوسف مستوفی‌الممالک (آشتیانی)، از سیاست‌ورزان نامدار زمان ناصرالدین‌شاه، در این کوچه بود.
خیابان خیام با پیشینه‌ی تاریخی‌اش هنوز هم بیش و کم بافت تاریخی‌اش را از دست نداده است. کوچه‌های درهم تنیده‌اش راه به بازار بزرگ تهران می‌برند و خیابانش از پُر رفت و آمدترین خیابان‌های تهران به‌شمار می‌رود. آغاز روز در این خیابان با گذر شتابان باربرهایی همراه است که چهارچرخ‌های خود را مالامال از بار کرده‌اند و رو به بازار دارند. چه‌بسا میان این هیاهو و گذر بی‌امان خودروها، آنچه پنهان می‌ماند تاریخ خیابان خیام و سازه‌های غبار گرفته‌ی آن است.

* با بهره‌جویی از: کتاب «طهران قدیم» (انتشارات روشنگران و مطالعات زنان، 1388)، جستار «خانه‌های پراهمیت تهران در عصر مشروطه» نوشته‌ی مهین‌دخت آزرم‌سا، تارنمای «ویکیجو» و گزارش روزنامه‌ی «جام جم» (26 بهمن 1393).