لوگو امرداد
محله‌های تاریخی تهران (27)

یوسف‌آباد؛ درختان انجیر کهن و ساختمان‌های نوپدید

گستره‌ای که از باختر به بزرگراه کردستان و امیرآباد می‌رسد، از خاور به عباس آباد و از شمال به ونک راه می یابد و جنوب آن با خیابان فاطمی همسایه است، محله‌ی «یوسف‌آباد» نامیده می‌شود. این بخش از تهران، گذشته‌ای دیرینه دارد، هر چند در سده‌های پیش بیرون از محدوده و حصاری بود که دروازه‌های پایتخت را شکل داده بودند.
بنیان گذار محله‌ی یوسف‌آباد یکی از سیاست‌ورزان ثروتمند قاجاری، میرزا یوسف‌خان آشتیانی است. او را بیشتر به نام مستوفی‌الممالک می‌شناسند. آشتیانی، صدراعظم یا به تعبیر امروزی نخست‌وزیر ناصرالدین‌شاه قاجار بود. مردی خوش‌نام شناخته می‌شد و دارایی‌های او آن اندازه بود که بسیاری از زمین‌ها و باغ‌های پیرامون پایتخت را خریداری کند و دست به آبادانی افزون‌تر آن‌ها بزند. محله‌های عباس‌آباد، امیرآباد، بهجت‌آباد، ونک و شماری دیگر، همگی بخشی از دارایی‌های او به‌شمار می‌آمدند. مستوفی‌الممالک همه‌ی زمین‌های بالادست محله‌ی سنگلج تا جایی که آب کرج نام گرفته بود و اکنون بولوار کشاورز نامیده می‌شود، خریداری کرد. محله‌ی یوسف‌آباد و بهجت‌آباد نیز سپس‌تر به این زمین‌ها افزوده شد. پس از درگذشت او، بخشی از این دارایی سرشار به پسرش میرزا حسن‌خان مستوفی رسید.
اگر گستره‌ی شهر تهران را در زمان ناصرالدین‌شاه قاجار در نظر بگیریم، یوسف‌آباد باختری‌ترین دروازه‌ی شهر بود و در شمال باختری حصار ناصری ساخته شده بود. دروازه‌ی یوسف‌آباد که زمین‌های بهجت‌آباد را هم دربر می‌گرفت، درست در جایی برپا شده بود که اکنون چهارراه کالج، در جایی که دو خیابان حافظ و غزالی همدیگر را قطع می‌کنند، نامیده می‌شود. اگر بخواهیم باریک‌بینانه‌تر بگوییم، دروازه‌ی یوسف‌آباد در همان جایی بود که تالار وحدت دیده می‌شود. این دروازه دو منار در دو سوی دهانه‌ای بزرگ داشت.

شکل‌گیری یوسف‌آباد
یوسف‌آباد پیش از آنکه مستوفی‌الممالک آن را خریداری کند، روستایی بر روی یکی از بلندی‌های شمال باختری تهران بود. در نوشته‌های آن زمان به نام پیشین آن اشاره نشده است یا ما نتوانستیم نام آن را بیابیم. تنها پس از خریداری زمین‌ها توسط مستوفی بود که به نام خود او یوسف‌آباد نامیده شد. این نام تنها بدان سبب نبود که زمین‌ها و روستایش در شمار دارایی‌های مستوفی درآمده بود. او به‌راستی در آبادانی این گستره کوشش بسیار کرد. حتا گفته‌اند که درختان باغ یوسف‌آباد را با دست‌های خود می‌کاشت و با آنکه جایگاه دیوانی و دولتی برجسته‌ای داشت، از اینکه همانند باغبانی در کاشت درخت و رسیدگی به آن‌ها کوشش کند، پرهیز و دوری نمی‌کرد.
باغ‌های یوسف‌آباد بهترین میوه‌ها را به عمل می‌آوردند. به ویژه انجیرهای یوسف‌آباد آوازه‌ی بسیاری داشت. تا بدان اندازه که در زمان چیدن انجیر، ناصرالدین‌شاه به یوسف‌آباد می‌آمد و طبق‌طبق انجیر نورَس برای او می‌آوردند. این کار هر سال انجام می‌شد. شمار بسیاری از درباریان و خدمتکاران شاه نیز در این سفر یک روزه او را همراهی می‌کردند. اینکه پس از رفتن شاه و همراهان فراوان او، چه اندازه از انجیرهای باغ یوسف‌آباد می‌ماند، پیدا نیست. به‌گمان بسیار همه‌ی باغ‌ها را روفته بودند!
یوسف‌آباد آکنده از باغ و درخت بود. چند کاریز کار آب‌رسانی به باغ و روستا را برآورده می‌کردند. نام کاریزها را قنات بزرگ، قنات تنگی و قنات قلمان ثبت کرده‌اند. یکی از آن کاریزها همان است که اکنون ایستگاه آبشار در خیابان ولیعصر نامیده می‌شود. این کاریز از یوسف‌آباد راهی می‌شد و به خیابان ولیعصر می‌رسید. چون یوسف‌آباد بر روی بلندی و تپه جای داشت، راهی که این کاریز می‌پیمود آبشارگونه بود. کاریز آبشار اکنون خشک شده است. باغ‌ها نیز نام‌هایی داشتند. مانند: باغ بالا، باغ اندرون، باغ بوستان، باغ کلاه فرنگی و چند باغ دیگر.
به هر روی، پس از چندی بانک استقراضی روس زمین‌های یوسف‌آباد را در همان دوره‌ی قاجار خریداری کرد. این تملک ادامه داشت تا آنکه دولت تزاری روس سرنگون شد و دولت بلشویکی بسیاری از دارایی‌ها روسیه را به ایران بخشید. بانک استقراضی نیز از شمار بخشوده‌ها بود و سپس‌تر بانک ایران نام گرفت. بدین‌گونه یوسف‌آباد بخشی از اموال دولت شد.
در یک‌سال پایانی پادشاهی رضاشاه، وزارت دارایی زمین‌های یوسف‌آباد را از بانک ایران خرید. اما زمین‌ها درآمدزایی چندانی نداشت. تا آنکه در سال‌های آغازین پادشاهی محمدرضا شاه، در سال 1322 خورشیدی، دولت تصمیم گرفت که زمین‌های یوسف‌آباد را به کارمندان دولت بفروشد. این کار با نابسامانی‌هایی همراه شد. چون نقشه‌ی شهرسازی مناسبی برای ساخت‌وسازها فراهم نشده بود. به‌ویژه که مرز و حدود کوچه‌ها و خیابان‌ها مشخص نبود و هر بار بر سر آن دشواری‌هایی پدید می‌آمد. با آنکه تا سال 1329 بیش از سه هزار قطعه زمین در اختیار کارمندان دولت گذاشته شده بود، اما به‌سبب همان دشواری‌ها، ساخت‌و‌سازی در آنجا انجام نمی‌گرفت. کارشکنی زمین‌خواران و تپه‌ماهوری بودن زمین‌ها هم بر آن مشکلات می‌افزود.
در سال 1331، در زمان نخست‌وزیری دکتر محمد مصدق، دولت بر آن شد که به آن وضع آشفته پایان بدهد و چاره‌ای کارآمد برای زمین‌های یوسف‌آباد بیندیشد. از این‌رو با بهره‌گیری از اختیارات قانونی خود، کار خیابان‌کشی، جدول‌سازی و تامین برق را انجام داد و از یوسف‌آباد محله‌ای زیبا و مسکونی ساخت.

نشانه‌ها و سازه‌های یوسف‌آباد
بوستان شفق یکی از بخش‌های نام ‌و نشان‌دار محله‌ی کنونی یوسف‌آباد است. این بوستان را دکتر صادق رضازاده شفق که خود در این محله زندگی می‌کرد، ساخت. او دکترای فلسفه از دانشگاه برلین داشت و پس از بازگشت به ایران، در سال 1313 استاد دانشگاه تهران شد. سرانجام نیز در شهریورماه 1350 درگذشت. شفق از یکی از معماران جوان آن زمان که سپس‌تر از استادان برجسته‌ی دانشکده‌ی هنرهای زیبای دانشگاه تهران شد، به نام کامران دیبا، خواست که طراحی بوستان شفق را انجام دهد. او نیز در طراحی بوستان از اِلمان‌های ایرانی بهره‌ی بسیار گرفت.
از دیگر نشانه‌های مهم محله‌ی یوسف‌آباد، سینما- تیاتر گلریز است که در سال 1337 خورشیدی به کوشش مهین و مصطفا اسکویی، از استادان و کارگردانان تیاتر، بنیان‌گذاری شد. این سینما- تیاتر در سال 1391 بسته شد تا آنکه شش سال پس از آن بازگشایی‌اش کردند.
محله‌ی یوسف‌آباد به داشتن کوچه‌های فراوان آوازه دارد. در این محله هفتاد کوچه ساخته شده است. دو میدان آن نیز به نام‌های میدان کلانتری و میدان فرح‌بخش (سلماس کنونی) شناخته می‌شود. از آسیاب آبی کهن یوسف‌آباد نیز باید یاد کرد که در زمان قاجار ساخته شده است. این سازه که ثبت ملی نیز شده، در پنجاه و یکمین کوچه‌ی یوسف‌آباد جای دارد. نه‌تنها نانِ ساکنان یوسف‌آباد، بلکه محله‌های پیرامون آن از این آسیاب برآورده می‌شد. در سال 1344 که ساخت‌وسازها در این محله فراوان شد، آسیاب آبی نیز از کار افتاد.
یوسف‌آباد جایی برای زندگی شماری از کلیمیان نیز هست. در این محله کنیسه‌ای دیده می‌شود که کلیمیان آن را سوکت شالم می‌نامند. ساخت آن به سال 1344 خورشیدی بازمی‌گردد و به پیشنهاد و یاری‌های ابراهام یوسیان ساخته شده است. گستردگی این کنیسه بیش از هزار متر مربع است. دو اشکوب دارد و بیش از 800 تَن گنجایش آن است. بخشی از نمای کنیسه آراسته به کاشی‌کاری است. درون آن نیز با منبت‌کاری آذین یافته است. منبت‌ها کار استادان اصفهانی است.
محله‌ی یوسف‌آباد کنونی آکنده از سازه‌های اداری و تجاری است و خیابان اصلی آن شلوغ و پُر رفت‌وآمد است. آپارتمان‌های نوساز در کنار خانه‌های مسکونی قدیمی سربرآورده‌اند و چهره‌ای ناهمگون به این محله‌ی داده‌اند. گستردگی یوسف‌آباد بیش از 16 هزار مترمربع برآورده شده است. این محله در بخش‌بندی‌های شهرداری منطقه 6 شناخته می‌شود.

* با بهره جویی از: گزارش نیوشا دبیری مهر در تارنمای «پایگاه خبری تحلیلی شهر»، تارنماهای «هفت دوریم»، «چمدان»، «ویکی پدیا» و نیز کتاب «تهران» نوشته‌ی ناصر تکمیل همایون (1391).

میدان فاطمی(جهاد) 

میدان فاطمی(جهاد)

قنادی قدیمی پاندورا یوسف آباد

قنادی قدیمی پاندورا یوسف‌آباد

بزرگراه شید گمنام به جلال آل احمد

بزرگراه شهید گمنام به جلال آل احمد

خیابان ولیعصر و مستوفی یوسف آباد

خیابان ولیعصر و مستوفی یوسف آباد

پله اول مستوفی یوسف آباد با قدمتی بیش از یکصدسال

پله اول مستوفی یوسف آباد با قدمتی بیش از یکصدسال

پارک شفق یوسف آباد

پارک شفق یوسف آباد

پارک شفق یوسف آباد پارک شفق یوسف آباد

پارک شفق

9 10

منبع آب یوسف آباد

منبع آب یوسف آباد

11 9 نانوایی سنگکی میدان گلها یوسف آباد

نانوایی سنگکی میدان گلها یوسف آباد

13 8 14 9 قنادی قدیمی شهرزاد یوسف آباد

قنادی قدیمی شهرزاد یوسف آباد

میدان میوه و تره بار جلال آل احمد یوسف آباد

میدان میوه و تره بار جلال آل احمد یوسف آباد

16 7

هنرستان سیدجمال الدین اسدآبادی یوسف آباد

هنرستان سیدجمال الدین اسدآبادی یوسف آباد

19 7 شهرکتاب میدان فرهنگ یوسف آباد

شهرکتاب میدان فرهنگ یوسف آباد

میدان سلماس (فرحبخش سابق) یوسف آباد

میدان سلماس (فرحبخش سابق) یوسف آباد

23 9

میدان سیدجمالالدین اسدآبادی یوسف آباد

میدان سیدجمالالدین اسدآبادی(میدان کلانتری) یوسف آباد

شیرینی بی بی یوسف آباد

شیرینی بی بی یوسف آباد

سه راه شهید جهان آرا یوسف آباد

سه راه شهید جهان آرا یوسف آباد

میدان گلها یوسف آباد

میدان گلها یوسف آباد

42

کنیسه یهودیان یوسف آباد

کنیسه یهودیان یوسف آباد

کنیسه یهودیان یوسف آباد

کنیسه یهودیان یوسف آباد

مدرسه ناشنوایان باغچه بان 1312 یوسف آباد

مدرسه ناشنوایان باغچه بان 1312 یوسف آباد

مدرسه ناشنوایان باغچه بان 1312 یوسف آباد مسجد قدیمی سادات یوسف آباد

مسجد قدیمی سادات یوسف آباد

سینما گلریز(گلدیس سابق) یوسف آباد

سینمای قدیمی گلریز(گلدیس سابق 1337) یوسف آباد

دبیرستان دخترانه بوعلی سینا میدان فرهنگ یوسف آباد

دبیرستان دخترانه بوعلی سینا میدان فرهنگ یوسف آباد

مجتمع فرهنگی ورزشی آدریان بزرگ زرتشتیان یوسف آباد

مجتمع فرهنگی ورزشی آدریان بزرگ زرتشتیان یوسف آباد

آسیاب آبی زمان قاجار محله یوسف آباد

آسیاب آبی زمان قاجار محله یوسف آباد

آسیاب آبی زمان قاجار محله یوسف آباد

آسیاب آبی زمان قاجار محله یوسف آباد

آسیاب آبی زمان قاجار محله یوسف آباد

27 6

31 3

35 1

32 5

48

37

38

فرتور از همایون مهرزاد است.

2393

به اشتراک گذاری
Telegram
WhatsApp
Facebook
Twitter

یک پاسخ

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *

تازه‌ترین ها
1403-01-09