محله‌های تاریخی تهران (48)

سه‌راه امین حضور؛ دور و نزدیک یک گذرگاه شلوغ

خبرنگار امرداد: سپینود جم
1399-11-18
16:00

در بخش جنوبی خیابان ایران، در برخوردگاه دو خیابان امیرکبیر و ری، یکی از پُر رفت‌وآمدترین گذرگاه‌های شهر تهران دیده می‌شود. آنجا را از دیرباز «سه‌راه امین حضور» می‌نامیدند و اکنون نیز به همین‌نام شناخته می‌شود. در میانه‌ی پادشاهی قاجاریه، در این سه‌راه، باغ و خانه‌ای دیده می‌شد که از آنِ یکی از درباریان و نزدیکان ناصرالدین‌شاه به نام آقاعلی آشتیانی بود. آشتیانی را به نام امین حضور می‌شناختند و به‌سبب باغ و خانه‌ی او، این بخش از تهران قدیم را امین حضور نام‌گذاری کرده بودند. پس از آنکه محله‌های تهران خیابان‌کشی شد و باغ‌های بسیاری از میان رفت، در آنجا سه‌راهی شکل رفت که راه به بازار و خیابان‌های اصلی شهر می‌بُرد.
سه‌راه امین حضور به دروازه‌های شهر، و از آن مهم‌تر به بازار بزرگ تهران بسیار نزدیک بود. از این‌رو همواره جایی برای آمد‌وشد باربرانی می‌شد که کالاها را روی درشکه‌ها یا چارپایان می‌گذاشتند و روبه بازار می‌رفتند، یا از آنجا بازمی‌گشتند. هنوز هم سه‌راه امین حضور ساختاری بازاری و داد و ستدی دارد. از سوی دیگر، این بخش از تهران قدیم، در روزگار مشروطیت و رویدادهای پی‌درپی آن، کانونی برای آزادی‌خواهان دانسته می‌شد. به همین سبب است که می‌توان سه راه امین حضور را یکی از بخش‌های مهم تهران در یکصد سال پیش دانست و برشمرد.
یکی از خانه‌های دیرینه‌ی سه‌راه امین حضور که خوشبختانه هنوز هم پایدار مانده است، از آنِ بازرگانی سرشناس و خوش‌نام به نام امین‌الضرب بوده است. خانه‌ی او در آغاز از آنِ بازرگان دیگری به نام میرزا محمدحسن شیرازی بود. آن‌گونه که در یادها و نوشته‌ها مانده است، این بازرگان شیرازی بسیار دست و دل‌باز و ولخرج بود. از این‌رو ورشکست شد و ناگزیر شد خانه‌ی سه‌راه امین حضورش را در برابر وامی که از امین‌الضرب گرفته بود و توان بازپرداختش را نداشت، به او واگذار کند. در آن زمان امین‌الضرب در محله‌ی چال میدان تهران زندگی می‌کرد و حتا پس از آنکه خانه‌ی بازرگان شیرازی را تصاحب کرد، حاضر نشد خانه‌ی پیشین‌اش را تَرک کند. اما پس از مرگ او، پسرش به این خانه آمد. خانه‌ی امین‌الضرب سه‌اشکوبه‌ای است و در سال‌های دیگر بخش‌هایی به آن افزوده شده است. ارزش این خانه نه‌تنها در دیرینه بودن آن است، بلکه از آن‌رو که جایی برای آمدوشد آزادیخواهان ِ مشروطه‌طلب بوده است، اهمیت تاریخی نیز دارد.
خانه‌ی تاریخی دیگرِ سه‌راه امین حضور که به همان اندازه ارزش تاریخی دارد، از آنِ میرزا محمدخان قوام‌الدوله، از مردان پُرآوازه‌ی روزگار قاجار بوده است. این خانه در میانه‌ی سه‌راه امین حضور و چهارراه سرچشمه، در کوچه‌ی تاریخی و پُر پیچ‌وخم میرزا محمد وزیر دیده می‌شود و ساخت آن به زمان محمدشاه قاجار، در 1253 مهی بازمی‌گردد. هر چند بخشی از این سازه، هنگامی که کوچه‌ی میرزا محمود وزیر را گسترش می‌دادند، از میان رفت، اما هنوز هم دیدنی است، به‌ویژه ایوان تابستانی و تالار آینه‌ی آن.
خانه‌ی قوام‌الدوله از انگشت‌شمار خانه‌های تهران بود که گرمابه‌ی خصوصی داشت. این گرمابه درست در پشت خانه‌ی قوام ساخته شده بود. سپس‌تر گرمابه را همگانی کردند و تا همین ده سال پیش به کاربری خود ادامه می‌داد، اما به ناگهان در اردیبهشت‌ماه 1399 ورودی گرمابه را بستند و پنهان از چشم دیگران، ویرانش ساختند!
سه‌راه امین حضور در روزگار رضاشاه چندگاهی نیز جایی برای زندگی شاعر و روزنامه‌نگار آزادی‌خواه، فرخی یزدی بوده است. او در اتاق کوچکی در بالاخانه‌ی گاراژی زندگی می‌کرد که گاراژ وطن و سپس‌تر گاراژ خوزستانی نامیده می‌شد. اکنون از این سازه جز بازمانده‌ای ویران شده، چیزی به‌جا نمانده است.

کوچه‌های سه‌راه امین حضور و ساختار محله
خیابانی که اکنون دیالمه نامیده می‌شود و با سه‌راه امین حضور دوری اندکی دارد، در دوره‌ی قاجار خیابان معاون‌السلطان نامیده می‌شد. در بخش خاوری این خیابان اصطبل نایب‌السلطنه برای نگه‌داری اسب‌های دولتی، ساخته شده بود و اکنون جایی برای فروش لوازم یدکی خودروها شده است. کنار این خیابان تاریخی، کوچه‌ی باریک و دیرینه‌ای هست که به نام مستوفی شناخته می‌شود. در آنجا خانه‌ی یکی از مردان شناخته شده‌ی قاجاری به نام میرزا نصرالله مستوفی دیده می‌شد. او پدر عبدالله مستوفی نویسنده‌ی کتاب سه جلدی و بسیار باارزش «شرح زندگانی من» است.
پیرامون سه‌راه امین حضور، کوچه‌ی میرزا محمود وزیر نمایان است. او از مستوفیان روزگار قاجار بود. آنجا را اکنون خیابان علیرضا جاویدی می‌نامند. در گذشته باغ و خانه‌ای در این بخش از محله ساخته شده بود و از آنِ فخرالملک، دختر میرزا محمود بود. این را نیز بگوییم که سه‌راه امین حضور جایی برای زندگی شماری از کلیمیان تهران نیز بوده است.
پس از آنکه واگن اسبی تهران در زمان ناصرالدین‌شاه قاجار راه‌اندازی شد، ایستگاه آغازین آن در خیابان ناصری (ناصرخسرو کنونی) دیده می‌شد. واگن‌ها از آنجا حرکت می‌کردند و با گذشتن از خیابان چراغ برق (امیرکبیر کنونی) و سرچشمه به سه‌راه امین حضور می‌رسیدند و راه خود را تا ایستگاه شهر ری ادامه می‌دادند. واگن‌ها را، همان‌گونه که از نام آن‌ها بر می‌آید، اسب‌ها می‌کشیدند و راه بردن آن‌ها به دست کسی بود که به او سورچی می‌گفتند. سورچی شاگردی داشت که عقب واگن می‌ایستاد و اگر کسی قصد پیاده شدن داشت با به صدا درآوردن زنگ واگن، سورچی را باخبر می‌کرد. نخستین واگن اسبی تهران در سال 1301 مهی، در زمان پادشاهی ناصرالدین‌شاه قاجار آغاز به‌کار کرد.
نخستین دکان یخ‌فروشی تهران نیز در سه‌راه امین حضور آغاز به کار کرد. این یخ‌فروشی در در زیرزمینی در کنار یکی از گاراژهای سه راه، قالب‌های یخ را به مشتریان می‌فروخت.
نخستین ایستگاه آتش‌نشانی تهران نیز در سه‌راه امین حضور شکل گرفت. این ایستگاه در سال 1303 خورشیدی، در زمان شهرداری کریم‌آقا بوذرجمهری راه‌اندازی شد. سرپرستی آن را کلنلی روسی به نام وریا بر دوش داشت و 15 تَن پرسنل او را کمک می‌کردند. اداره آتش‌نشانی سه‌راه امین حضور 4 دستگاه خودرو داشت. سبب ساخت این اداره در سه‌راه امین حضور، چشمه‌های فراوانی بود که در آنجا و محله‌ی دیوار به دیوارش، چهارراه سرچشمه، وجود داشت. منبع ماشین‌ها از آب آن چشمه‌ها پُر می‌شد.

سه‌راه امین حضور کنونی
آنچه تا نیم سده پیش در سه‌راه امین حضور دیده می‌شد، فروشگاه‌های لوازم خانگی بود که شمار آن‌ها از انگشتان یک دست فراتر نمی‌رفت. چندین گاراژ و تعمیرگاه نیز در این محله بود. اما اکنون سه‌راه امین حضور یکی از مراکز اصلی بورس لوازم خانگی تهران شناخته می‌شود. در این محله‌ی کهن، نباید انتظار دیدن بافت قدیم را داشت. با آنکه کوچه‌هایش به شیوه‌ی سالیان دور، کم‌پهنا و پر پیچ‌وخم است، بیشتر فضاهای آن آکنده از بازارچه‌ها و پاساژها شده است و بافت تاریخی خود را بیش‌و‌کم از دست داده است؛ هر چند در پشت آن فروشگاه‌ها، هنوز هم می‌توان لایه‌هایی از دیرینگی این بخش از تهران قدیم را جست‌وجو کرد و یافت.

* با بهره‌جویی از کتاب‌های: «طهران قدیم» جستار عبدالله انوار (1388)، «تاریخچه‌ی اتومبیل در ایران» عباس حسینی (1389)، «تهران تب‌آلود» حمیدرضا حسینی (1399)؛ «سرگذشت طهران» امیرحسین ذاکرزاده (1388). آنچه درباره‌ی خانه‌ی فرخی یزدی آورده شد برپایه‌ی پژوهش نسرین ظهیری در کتاب «آمدیم خانه نبودید» (1395) است.