عشرت‌آباد؛ آرامش از یاد رفته‌ی سال‌های دور

محله‌ی «عشرت‌آباد» گستره‌ی کوچکی را دربر می‌گیرد که در مرکز شهر تهران جای گرفته است. از شمال با خیابان سپاه، از جنوب با خیابان انقلاب (شاهرضای پیشین) و از باختر با جاده قدیم شمیران هم مرز است. آنچه این محله را ویژگی‌ای تاریخی می‌بخشد، کاخ قاجاری عشرت‌آباد است.
عشرت‌آباد در دوره‌ی قاجار از باغ‌های پُرآوازه‌ی تهران بود که بیرون از دروازه‌های شهر جای داشت. یگانه سازه‌ای که در آنجا دیده می‌شد، کاخ یا قصر عشرت‌آباد بود؛ همان کاخی که چندین دهه است که پادگانی از آن برآورده‌اند و فضایی نظامی دارد.
کاخ کلاه فرنگی عشرت‌آباد در جایی ساخته شده است که از یک‌سو با کاخ نگارستان، در میدان بهارستان، و از سوی دیگر با زندان قصر که اکنون از آن کاخ موزه‌ای ساخته‌اند، نزدیکی دارد. هر چند تاریخ ساخت زندان قصر به سال‌ها پس از بنا کردن کاخ عشرت‌آباد بازمی‌گردد.
کاخِ محله‌ی کنونی عشرت‌آباد در مسیر جاده‌ای برپا شده بود که از تهران به آبادی‌های شمیران راه می‌بُرد. این سازه‌ی زیبا که اکنون در آستانه‌ی ویرانی است، به دستور و خواست ناصرالدین‌شاه ساخته شده بود و استراحتگاهی برای او و زنان حرمسرایش، به‌ویژه سوگلی آن‌ها انیس‌الدوله بود. از همین‌رو بود که در آراستن و به کار بستن آذین و آرایه‌ها، دست‌ودل‌بازی بسیاری به خرج دادند و همه‌گونه آینه‌کاری، گچ‌بری و مقرنس‌کاری به کار بردند تا کاخی دل‌پذیر و بسیار زیبا بسازند.
کاخ عشرت‌آباد چهار اشکوب دارد و در سال 1291 مهی (:قمری)، هفده سال پس از تاج‌گذاری ناصرالدین‌شاه، ساخته شده است.  در میانه‌ی محوطه‌ی آن استخری بزرگ دیده می‌شود و گرداگرد کاخ ساختمان‌های تک اشکوبه‌ای (:طبقه‌ای) برآورده بودند که همگی شیروانی‌دار بود و هر کدام ویژه‌ی یکی از زنان حرمسرا بود. گویا ساختمان‌های پیرامون کاخ اکنون از میان رفته است.
کاخ عشرت‌آباد چهار اشکوب دارد. اشکوب نخست ورودی ساختمان است. اشکوب دوم تالار آینه‌ای است که مقرنس‌کاری‌های آن چشم‌گیر و دل‌پذیر بود و نمایان‌گر ذوق‌ورزی که در ساخت این سازه به کار بُرده شده بود. خوابگاه شاه در اشکوب سوم جای می‌گرفت و دارای ایوان‌هایی گسترده بود. دو مهتابی، با ستون‌های فراوان و گچ‌بری‌های دل‌انگیز، این بخش از کاخ را دیدنی می‌ساخت و درخور خوابگاهی برای شاه. اشکوب چهارم نیز جایی بود که از فراز آن می‌شد دشت‌های پیرامون تهران را دید. آرامش دل‌خواه این کاخِ بیرون از پایتخت، کم‌مانند بود. اکنون محله‌ای که کاخ را دربرگرفته است، آکنده از سر و صداها و رفت‌وآمدهای خودروهاست و در میانه‌ی شهری شلوغ و درندشت جای گرفته است.
پس از کشته شدن ناصرالدین‌شاه، کاخ عشرت‌آباد متروکه ماند و هیچ‌گاه پیرامون آن ساخت‌وسازی انجام نگرفت. گویی از یادها رفته بود. در زمان پادشاهی محمدعلی شاه قاجار یک چند جایی برای زندگی برادر او شاهزاده سالارالدوله بود؛ یا درست‌تر بگوییم: جایی برای مراقبت و چشم گماردن به سالارالدوله‌ای بود که سودای تاج و تخت داشت و می‌خواستند با نگه‌داشتن او در این کاخ، او را از پیرامونیانش دور نگه‌دارند. شاهزاده‌ی سرکش قاجاری بسیار زود کاخ را تَرک کرد و به طلب تاج و تخت سر از لرستان و کردستان درآورد. هرچند تکاپوهای پُرهیاهوی او ناکام ماند. بدین‌گونه عشرت‌آباد باردیگر خالی از رفت‌وآمد شد.
در زمان احمدشاه قاجار و پس از کودتای سوم اسفندماه 1299 خورشیدی سیدضیاء‌الدین طباطبایی و نخست‌وزیری سه ماهه‌ی او، کاخ عشرت‌آباد زندانی برای نگه‌داشتن شاهزادگانی بود که سیدضیاء آن‌ها را از دشمنان و مخالفین خود قلمداد می‌کرد و شرط آزادی‌شان را پرداخت بخشی از مال و داریی‌شان قرار داده بود. در این زمان هم عشرت‌آباد تنها کاخ و سازه‌ای دور افتاده از شهر بود و سال‌های سال مانده بود تا ساخت‌وسازها شکل بگیرد و محله‌ای برای زندگی شود.
در پادشاهی رضاشاه کاخ عشرت‌آباد به شهربانی تهران واگذار شد و از این زمان بود که آن گستره فضایی نظامی یافت. در زمان پهلوی دوم تیپ یک ارتش در این کاخ استقرار یافت و ساختار نظامی آن همچنان پایدار ماند؛ اما با این تفاوت که شهر تهران به سرعت در حال گسترش بود و عشرت‌آباد دیگر نه زمین‌هایی دور افتاده از شهر، بلکه همسایه‌ی دیوار به دیوار پایتخت شده بود. در دهه‌ی چهل خورشیدی اندک اندک پیرامون کاخ ساختمان‌هایی مسکونی ساخته شد و دو خیابان خواجه نصیر و نظام‌الملک شکل گرفت. در دوره‌ی پهلوی دوم، در سال 1348 بیمارستان لیلا با هشت بخش درمانی در شمال کاخ عشرت‌آباد و محله‌ی نوبنیاد آن ساخته شد. این سازه اکنون به نام بیمارستان خانواده نام‌گذاری شده است و وابسته به بهداری ارتش است.
در رویدادهای انقلاب در سال 1357، کاخ عشرت‌آباد که قرارگاه یکی از تیپ‌های ارتش بود، آسیب بسیار دید. مردم برای تصرف پادگان عشرت‌آباد به آن یورش بردند و گلوله‌های تفنگ پیکر کاخ را زخم‌دار کرد. پس از آن، این کاخ به تمامی شکل نظامی به خود گرفت. گویا در سال‌های گذشته سازه‌ی آن به سبب نمناکی و سست شدن بنا و پوسیدگی‌های پدیدآمده، چنان آسیب دیده است که بیم آن می‌رود که با کمترین لرزشی فرو بریزد(خبرگزاری دانشجو، مهر 1393). در یکی دو سال گذشته کوشش شد برای مرمت و بازسازی این کاخ تاریخی گام‌هایی برداشته شود. هرچند ساخت مجتمعی تجاری در 70 متری کاخ، حریم آن را از میان برده است. واپسین مرمتی که در این سازه‌ی تاریخی انجام گرفته است به سال‌های 1353 تا 1355 خورشیدی بازمی‌گردد.
خیابان اصلی محله‌ی عشرت‌آباد، خیابان خواجه نصیرالدین توسی نام دارد. این خیابان که در بخش جنوبی جاده‌ی قدیم شمیران ساخته شده است، خیابان شریعتی (جاده قدیم) را به میدان سپاه پیوند می‌دهد. گستره‌ی این محله بیش از 560 هزار متر مربع است و جمعیتی بیش از 12 هزار تَن را در خود جای داده است. محله‌ی عشرت‌آباد بخشی از منطقه‌ی 7 شهرداری شناخته می‌شود.

* با بهره‌جویی از: «دانشنامه‌ی پارسی ویکی‌جو» و کتاب «کاخ‌های قاجاریه در گذر زمان» نوشته‌ی محمد خدایی (1399).

ماکت برج میلاد در تقاطع شریعتی – طالقانی

تندیس آیت‌الله طالقانی در ابتدای طالقانی شرقی

میدان سپاه ( عشرت آباد پیشین )

رستوران سنتی قدیمی لانه کبوتر

بلندترین پل درون‌شهری ایران (یک کیلومتر) در فاصله‌ی پل چوبی – میدان فردوسی

زیرگذر مسکونی گوهری در خیابان شریعتی جنوبی

باشگاه فرهنگی ورزشی امام رضا (ع)

باغ موزه قصر (زندان قصر پیشین)

باغ موزه قصر (زندان قصر پیشین)

فرتور از همایون مهرزاد است.

2393