محله‌های تاریخی تهران (96)

خیابان کاخ؛ سایه‌ی سنگین سیاست

خبرنگار امرداد: سپینود جم
1400-01-20
16:27

در میان خیابان‌های نام و نشان‌دار و تاریخی تهران «خیابان کاخ» جایگاه نمایانی دارد. این خیابان یادآور از یکی از دلخراش‌ترین رویدادهای تاریخ معاصر ایران است: کودتای 28 امرداد 1332، زمانی که خانه‌ی نخست وزیر قانونی ایران، دکتر محمد مصدق، در این خیابان غارت شد و بخش‌هایی از آن را ویران کردند. در آن خانه، مصدق و یارانش، واپسین ساعت‌های پایداری را در برابر کودتاچیان سپری کردند. از سوی دیگر، خیابان کاخ جایی برای یکی از نام‌آشناترین سازه‌های تاریخی تهران است: کاخ مرمر. از این‌رو، باید این گستره از کلان‌شهر کنونی تهران را بیشتر شناخت.
خیابان کاخ در مرکز شهر تهران است. شمال آن به خیابان زرتشت می‌رسد و جنوب آن تا خیابان سپه ادامه می‌یابد. گستره‌ی کوچکی از این محدوده را در سال‌های واپسین پادشاهی قاجاریان، خیابان منتخب‌الدوله می‌نامیدند. سپس‌تر در زمان رضاشاه از جنوب به شمال گسترش یافت و اکنون به دو پاره‌ی شمالی و جنوبی بخش‌بندی می‌شود. در سال‌های انقلاب، سفارت فلسطین در آنجا گشایش یافت و از این‌رو نام خیابان و میدان کاخ را به خیابان و میدان فلسطین دگرگون کردند.

کاخ مرمر سازه‌ای تاریخی در خیابان کاخ
زمینی که کاخ مرمر، در خیابان کاخ بر روی آن ساخته شده است، در دوره‌ی قاجار از آنِ یکی از نامدارترین شاهزادگان قاجاری و ملاک بزرگ آن زمان، عبدالحسین خان فرمانفرما بود. فرمانفرما زمین خود را به رضاشاه، زمانی که سردار سپه نامیده می‌شد و نخست وزیر احمدشاه قاجار بود، پیشکش کرد. در آنجا خانه‌ی کوچکی با نمای آجری ساخته شده بود که شکوه و زیبایی‌ای نداشت و جایی درخور و مناسب برای زندگی شاه نبود. از این‌رو، پس از چند سال، خانه‌ی یاد شده را خراب کردند و به جای آن کاخ مرمر کنونی را ساختند. رضاشاه در سال 1303 کاخ مرمر را دفتر و جای زندگی خود کرد، اما پایان ساخت آن تا سال 1316 خورشیدی، ادامه یافت. طراح و معمار کاخ، لئون تادوسیان، از معماران نوگرا و مدرنیست ایرانی بود. از سویی دیگر، بخشی از زمین‌های نظام‌السلطنه‌ی مافی را که در کنار زمین فرمانفرما بود، خریداری کردند و به مجموعه‌ی کاخ مرمر افزودند. این کاخ از 10 ساختمان شکل گرفته است که هر کدام از آن‌ها از آنِ یکی از فرزندان و نزدیکان رضاشاه بود. پس از او، پهلوی دوم چند سالی در این کاخ زندگی کرد. جشن ازدواج او با فرح دیبا نیز در همین کاخ انجام گرفت. اما پس از ترور نافرجام شاه در 21 فروردین 1344، او از کاخ مرمر رفت و دفتر کار خود را به کاخ صاحبقرانیه در نیاوران بُرد. تیر شلیک شده به شاه به کلاه او برخورد کرد و آینه‌ی بزرگ کاخ را آسیب زد. سپس تیرِ کمانه شده بخشی از گچ‌بری سقف را فرو ریخت. آینه‌ی شکسته کاخ هنوز هم به همان صورت به‌جا مانده است. این سازه در سال 1355 خورشیدی به موزه‌ای به نام موزه‌ی پهلوی تبدیل شد. نام‌گذاری خیابان کاخ، به سبب کاخ مرمر بوده است. این را نیز اشاره کنیم که در سال 1309، در زمان نخست‌وزیری مهدی قلی خان هدایت، خیابان سنگلاخی کاخ، توسط بلدیه (شهرداری) تهران آسفالت شد.

خانه‌ی دکتر مصدق در خیابان تاریخی کاخ
در دهه‌ی سی خورشیدی ساختمانی با شماره 109 در چهارراه حشمت‌الدوله، در خیابان کاخ دیده می‌شد. این ساختمان جای زندگی و دفتر کار نخست‌وزیر ایران، دکتر محمد مصدق بود. خانه‌ی او بسیار ساده بود و لوازم چندانی نداشت و هیچ بخش آن چشمگیر و پُرزرق و برق نبود. فرش‌هایی که در آنجا گسترده شده بود آن اندازه معمولی بود که چندان به چشم نمی‌آمد. دکتر مصدق زندگی ساده و معمولی‌ای برای خود ساخته بود و کارهای روزمره‌اش را در یکی از اتاق‌های خانه انجام می‌داد؛ یعنی همان جایی که دفتر کار او بود. عکس‌هایی از دکتر مصدق در دست هست که او را به حال بیماری بر روی تخت نشان می‌دهد. آن عکس‌ها در همین خانه‌ی شماره 109 گرفته شده است. او خانه‌اش را در سال‌های پیش از جنگ جهانی دوم، برای زمان کوتاهی به سفیر ژاپن اجاره داده بود. این خانه 2500 متر گستردگی داشت و از دو ساختمان کم و بیش جدا شکل گرفته بود.
در جریان کودتای 28 امرداد 1332، کودتاچیان به خانه‌ی مصدق یورش بُردند و آن را به تمامی چپاول کردند. به گونه‌ای که دیگر چیزی در آن به‌جا نماند. در این میان اسناد بسیاری نیز نابود شد. در آن رویداد، بخشی از خانه ویران شد. چندی پس از آن، خانه‌ی غارت شده به پسر دکتر مصدق، احمد مصدق سپرده شد. در زمانی دیگر زمین پیرامون آن قطعه قطعه شد. یک پاره از آن را نیز خانواده‌ی دکتر مصدق به دانشگاه هنر بخشیدند. در سال 1366 بازمانده‌ی خانه فروخته شد و مالکان جدید در آنجا آپارتمانی چند اشکوبه با آجرهای 3 سانتی ساختند؛ آپارتمانی که هنوز هم پلاک 109 را بر روی دیوار خود دارد اما کمترین نشانه‌ای از خانه‌ی دکتر مصدق در آنجا پیدا نیست. بدین‌گونه، بخشی از هویت تاریخی خیابان کاخ از دست رفت.

چند سازه‌ی دیگر خیابان کاخ
یکی از مراکز فرهنگی ارج‌دار خیابان کاخ، فروشگاه و انتشارات فَروَهر است. فروهر نخستین ناشر زرتشتی است که کار خود را در سال 1347 خورشیدی، با مدیریت و بنیان گذاری روانشاد هرمزدیار هرمزدیاری و مهندس سیروس خسروی آغاز کرد. این انتشارات، وابسته به سازمان جوانان زرتشتی است و با کار چاپ و نشر آن سازمان پیوند دارد. سازمان جوانان زرتشتی در سال 1339 خورشیدی، در عمارت ارباب رستم گیو، در برخوردگاه (تقاطع) خیابان شاهرضا (خیابان انقلاب کنونی) و خیابان کاخ کار خود را آغاز کرد و چندی پس از آن موسسه انتشاراتی خود را به نام فروهر بنیان گذاشت. نخستین کتابی که انتشارات فروهر چاپ و منتشر کرد «فرهنگ نام‌های اوستایی» بود. مدیریت کنونی انتشارات فروهر پدرام سروش پور و فرزانه گشتاسب است. پیش از این هم بهنام مبارکه مدیریت این انتشارات را بر دوش داشت.

خانه تاریخی متین دفتری در خیابان فلسطین جنوبی

خانه‌ی متین دفتری، در خیابان کاخ جنوبی، نیز سازه‌ی دیگری در این گستره است که از دید ارزش‌های معماری درخور توجه به‌شمار می‌رود. متین دفتری یکی از نخست‌وزیران ایران در زمان رضاشاه بود. این خانه با آنکه ثبت ملی شده بود، چند سال پیش با رای دیوان عدالت اداری از سازه‌های ثبت شده بیرون آورده شد و سرنوشت آن را با اما و اگرهایی روبه‌رو کرد. این سازه در زمان پهلوی یکم بنا شده است.
از یک ساختمان دیگر خیابان کاخ نیز نباید چشم پوشید. در سال 1344 خورشیدی، دو تن از هنرمندان آن روزگار، به نام‌های ویدا قهرمانی و همسرش داوید یقیازیان، کافه رستورانی را به نام «کوچینی» بنیان‌گذاری کردند. این کافه که پس از چندی جایی برای اجرای آوازهای فرهاد مهراد، خواننده‌ی نامدار ایرانی، شد، در دهه‌ی چهل به اوج شهرت رسید. ترانه‌ی «جمعه» فرهاد، با سروده‌ای از شهیار قنبری و آهنگسازی اسفندیار منفردزاده، پس از انتشار آلبوم آن، برای نخستین بار در کافه کوچینی به اجرا درآمد. کافه کوچینی با دعوت از گروه موسیقی «بلک کتز» پیشتاز گسترش و آشنایی جوانان آن دوره با موسیقی روز جهان بود. کافه کوچینی در برخوردگاه خیابان کاخ و بلوار الیزابت (بلوار کشاورز کنونی) جای داشت و هنوز به به کار خود ادامه می‌دهد، اما با شیوه و ساز و کاری بسیار دگرگون.
آنچه خیابان کاخ کنونی را، به ویژه در بخش شمالی آن، شکل می‌دهد، فراوانی مغازه‌های پارچه و پرده‌فروشی است و عینک‌فروشی‌های پُرشمار. زیباترین پرده‌های مجلسی و لباس‌های روز را در این بخش از خیابان کاخ می‌توان جُست و یافت.

* با بهره‌جویی از: تارنماهای «ایمنا»؛ «ایبنا»؛ «روزنامه انتخاب» و «ویکی‌جو».