هسته‌ی مرکزی و تاریخی شهر تهران کوچه‌های نامدار و شناخته‌شده‌ای دارد که هر کدام با تاریخ اجتماعی پایتخت پیوند خورده‌اند و یادآور مکان‌هایی هستند که رخدادی سیاسی و فرهنگی یا اقتصادی در آنجا پدید آمده‌اند. به همین سبب نام آن‌ها در حافظه‌ی مردم ماندگار شده است؛ مانند کوچه پیرنیا در لاله‌زار که به داشتن عمارت زیبای حسن پیرنیا آراسته است، کوچه‌ی نقاره‌چی‌ها که یکی از رخدادهای اثرگذار مشروطیت در آنجا پدیدآمد، کوچه‌ی ارباب جمشید در خیابان منوچهری که سرآغاز شکل‌گیری محله‌های زرتشتی‌نشین تهران بود، کوچه‌ی مروی که آکنده از جنب و جوش داد و ستد بازار است. اما در میان همه‌ی کوچه‌های آوازه‌مند تهران «کوچه برلن» حال و هوای دیگری دارد و برای تهرانی‌هایی که پدران‌شان در این شهر زندگی کرده‌اند، آکنده از یادبودهای فراموش نشدنی است. بدان اندازه که شاید کوچه‌ی دیگری نمی‌توان یافت که چنین با تار و پود پایتخت گره خورده باشد. به‌ویژه آنکه این کوچه نه‌تنها از نگاه اقتصادی، بلکه از دید فرهنگی اهمیت فراوان دارد. کوچه برلن با دیرینگی صدساله‌اش، بخشی جدایی‌ناپذیر از هویت تهران است.
کوچه برلن پیوندگاهی است که جنوب خیابان لاله‌زار را به خیابان فردوسی وصل می‌کند. این دو خیابان تهران، مالامال از نشانه‌های و یادبودهایی است که تهران تاریخی را شکل داده‌اند و شهری ساخته‌اند که هرچند اکنون با پیوستن روستاهای دور و نزدیک به آن و پاگرفتن محله‌های نو، شکل و شمایل ناسازواری گرفته است، هنوز هم به تاریخی دل‌گرم است که رد و نشان آن را در مرکز شهر می‌توان جُست.
کوچه برلن در دوره‌ی رضاشاه پدید آمد. چون دیوار به دیوار سفارت آلمان بود نام آن را در آغاز کوچه برلین و سپس کوچه برلن گذاشتند. درازای کوچه نزدیک به 260 متر است. یکی از ویژگی‌های یگانه‌ی این کوچه آن است که هیچ سازه‌ی مسکونی‌ای در آن دیده نمی‌شود و سراسر مغازه و پاساژ است. کوچه برلن از آغاز هم همین‌گونه بوده است.
درِ جنوبی ساختمان سفارت آلمان رو به کوچه برلن باز می‌شود. ساختمان سفارت در سال‌های پایانی پادشاهی ناصرالدین شاه قاجار، زمانی که روابط دیپلماتیک ایران و آلمان شکل رسمی گرفت، توسط آلمان‌ها خریداری شد. سپس در زمان رضاشاه به نام دولت آلمان به ثبت رسید. چند سال پس از آن آلمانی‌ها ساختمان را ویران کردند و دوباره ساختند.
در سال‌های پادشاهی رضاشاه دولت رایش سوم آلمان پیوندهای استواری با ایران داشت. از این‌رو سفارت آلمان جایی برای تبلیغات نازی‌ها شناخته می‌شد و رفت‌و‌آمد آلمانی‌ها به آنجا و کوچه برلن بسیار زیاد بود. در آن زمان، کوچه برلن از دید سیاسی یکی از مراکز مهم پایتخت شناخته می‌شد و مورد توجه دولت بود. با شکست آلمان در جنگ جهانی دوم، تب و تاب‌های سیاسی در کوچه برلن فروکش کرد و به همان حال و هوای فرهنگی‌ای که در آغاز داشت و به آن اشاره خواهیم کرد، بازگشت.
کوچه برلن در آغاز به شکلی که اکنون می‌بینیم نبود. کوچه‌ای بود که رفت‌و‌آمدهای دیپلماتیک مردان و زنان نامدار و سیاست‌ورز در آن انجام می‌شد و جایی برای ثروتمندان و توانگران دانسته می‌شد. مردم ِ دیگر، کاری به این کوچه نداشتند و دلیلی برای رفتن به آنجا نمی‌دیدند، جز آن‌هایی که دلبستگی‌های هنری داشتند. آنچه سپس‌تر در مغازه‌های کوچه برلن عرضه می‌شد، اجناس بسیار لوکسی بود که خرید آن‌ها از توان مالی مردم بیرون بود و تنها ثروتمندان می‌توانستند بهای آن جنس‌ها و لباس‌های لوکس و مُد روز را بپردازند. آنجایی از کوچه برلن هم که اکنون بانک تجارت دیده می‌شود، باغی شناخته شده بود که در گذر زمان از میان رفت.
به هرروی، کوچه برلن در سال‌هایی دیگر پاتوق تهرانی‌هایی شد که خریدار پوشاک گران‌بها بودند. سپس‌تر جایی برای خرید تاج و گل و لباس عروسان شد. اما تا کوچه برلن چنین کارکردی بیابد، دوره‌ای را از سر گذرانده بود که بیش‌تر فرهنگی بود تا تجاری.
کوچه برلن از نمایی دیگر
یکی از ویژگی‌های از دست رفته‌ی کوچه برلن، بافت فرهنگی آن است. این منطقه در کنار خیابان لاله‌زاری جای گرفته است که همواره جایی برای مراکز هنری، از سینما و تماشاخانه گرفته تا گالری‌ها و تالارهای نمایش بوده است. دهه‌ها پیش کوچه برلن جایی برای هنرمندان و کارگاه‌های هنری بود. یکی از آن‌ها «آتلیه آرم» نام داشت که بیوک احمری، نقاش و طراح برجسته، به همراه دوستان هنرمندش در سال 1332 در کوچه برلن بنیان‌گذاری کرده بود. احمری را پدر گرافیک تجاری ایران می‌دانند.
پیش از آن، در سال 1323 سالن تیاتری به نام «کشور» در کوچه برلن آغاز به‌کار کرد. هر چند تنها سه ماه دوام آورد و بسته شد. در زمستان 1331 «تیاتر بهار» با اجرای نمایشنامه‌ای به نام «مونسرا»، به کارگردانی ابراهیم حلمی فعالیت خود را آغاز کرد. این تیاتر را باقر آذریان بنیان گذاشته بود. اما زیان‌های مالی سبب شد که بسیار زود درهای تیاتر بهار را ببندد؛ هر چند نمایش مونسرا با استقبال چشمگیر تماشاگران روبه‌رو شده بود.
با کودتای 28 امرداد 1332، کوچه برلن رنگ و روی هنری‌اش را کم و بیش از دست داد و برای زنده ماندن چهره‌ای تجاری پیدا کرد. در این زمان بود که در کنار فروشگاه‌های لباس، رستوران‌هایی نیز ساخته شد. کوچه برلن از آن پس بیش‌تر مرکزی برای خرید شناخته می‌شد تا جایی برای کارهای فرهنگی و هنری.
یکی از نامدارترین سازه‌های کوچه برلن ساختمان «جنرال مدل» بود. این ساختمان مرکز مُد کشور در دهه‌ی سی خورشیدی شناخته می‌شد. کارخانه‌ی جنرال مُد در خیابان فردوسی و فروشگاه آن در کوچه برلن فعالیت می‌کرد. فروشگاه جنرال مُد جایی برای عرضه‌ی پوشاک مردانه و زنانه شناخته می‌شد. آگهی تبلیغی آن نیز بر سر زبان‌ها افتاده بود: «هم شیک، هم آسان، بدون صرف وقت فراوان… بدو، بدو برو جنرال مُد کوچه برلن»! جنرال مُد ساختمانی سه اشکوبه‌ای (:طبقه‌ای) با طراحی اروپایی بود. این ساختمان در سال 1374 خورشیدی، در آتش‌سوزی کوچه برلن از میان رفت تا آنکه در سال 1380 به شکل پاساژ بازسازی شد.
برای آنکه حال و هوای فروشگاه جنرال مُد در دهه‌ی سی خورشیدی و بهای پوشاک‌هایی را بدانیم که می‌شد از آنجا تهیه کرد، باید به یکی از آگهی‌های تجاری این فروشگاه در اسفند 1334 نگاه کنیم که در روزنامه‌های آن روز تهران چاپ شده است. برپایه‌ی آگهی فروشگاه جنرال مُد کوچه برلن، هر دست کُت و دامن گاباردین را تنها با 160 تومان می‌شد خرید. کُت زنانه‌ی مُد روز نیز با بهای 92 تومان به خریداران داده می‌شد.
یک فروشگاه دیگر کوچه برلن «پیرایش» نام داشت. آنجا نیز عرضه‌کننده‌ی پوشاک‌های لوکس دهه‌های سی و چهل تهران بود.
کوچه برلن کنونی بافت فرسوده‌ای دارد و شاید از هیاهو و آمد و شدهای پیشین‌اش کمتر بتوان نشانه‌ای یافت. این کوچه جایی برای دست‌فروشان و بساط‌های رنگین‌شان شده است.
* با بهره‌جویی از: تارنماهای «روزنامه همشهری»؛ «کوچه»؛ «ویکی جو». آگهی جنرال مُد برگرفته از تارنمای «دنیای اقتصاد» است.
کوچه برلن تهران
پاساژ قدیمی جنرال مد کوچه برلن
فرتور از همایون مهرزاد است.
2393
