نمادهای تمدن ایلام در جغرافیای تاریخی امروز ین بررسی شد

تداوم باورها و تداعی نمادهای تمدن ایلام در جغرافیای تاریخی امروزین آن در نشست پژوهشی انجمن افراز بررسی شد.

فرشید خدادادیان، پژوهشگر تاریخ، مدرس دانشگاه و صاحب امتیاز و مدیرمسوول فصلنامه‌ی‌ میراث پارس، در نشست کارگروه تاریخی انجمن افراز در تهران، تداوم باورها و تداعی نمادهای تمدن ایلام در جغرافیای تاریخی امروزین آن تمدن کهن را مورد بررسی تاریخی قرار داد.

خدادادیان، در معرفی جغرافیای تاریخی ایلام با استناد به نقشه ایلام باستانی از کتاب «دنیای گمشده عیلام» نوشته‌ی «والتر هینتس» گفت: محدوده‌ی جغرافیایی که تمدن ایلام را در آن متصور است در نهایت گسترش تاریخی خود از آغاز  هزاره‌ی سوم تا میانه‌ی هزاره‌ی نخست پیش از میلاد، بخش بزرگی از مناطق باختری (:غرب) ،جنوب باختری و جنوب سرزمین امروزی ایران را در بر می‌گرفت.

این پژوهشگر همچنین، تاریخ سیاسی ایلام از دوران شکل‌گیری تا غروب ظاهری به دست آشور بانی‌پال را بر پایه‌ی بخش‌بندی دکتر یوسف مجیدزاده در کتاب «تاریخ و تمدن ایلام» در سه بخش دوران ابتدایی (پادشاهان اوان/ سیماش و سوکل مخ ها 1800تا 1550 پیش از میلاد) دوران ایلام میانی (پادشاهی شوتروک نهونته و کوتیر نهونته، شلهیک این شوشیناک و هوتلوتوش این شوشیناک از 1450 تا 1100 پیش از میلاد و دوران ایلام جدید از 743 تا 500 پیش از میلاد را درخور بررسی دانست و افزود: مذهب، باورها، زبان، هنر، زندگی اجتماعی و دیگر نمود‌های تمدنی ایلام نیز بر پایه‌ی همین بخش‌بندی‌ها، درخور بررسی و سال‌ها موضوع پژوهش بسیاری از صاحب‌نظران بوده است.

این مدرس دانشگاه یادآور شد: به ظاهر با بقایا و آثار تمدنی فراموش شده روبه‌رو هستیم، اما پژوهش میدانی تداوم برخی نمادها باورها، فرهنگ، کارکردها و کاربردهای ایلامی تا روزگار معاصر و حتا امروز را به نمایش می‌گذارد.

خدادادیان در معرفی پروژه‌ی پژوهشی خود در این زمینه گفت: این پژوهش بر پایه‌ی مطالعه کتابخانه‌ای، بررسی منابع اصلی و مآخذ تحقیقی، پژوهش میدانی و بازدید از آثار و بقایای بازمانده از تمدن ایلام در استان های کنونی خوزستان، ایلام، لرستان و کرمانشاه در دوسال انجام شده و تلاشی است کوچک برای رمزگشایی از شباهت‌های موجود و بررسی جلوه‌های تداوم برخی از باورها، نمادها، کارکردها و شاخص‌های فرهنگی تمدن یادشده در زندگی و حیات میراث‌داران ایرانی جغرافیای تاریخی یادشده و بنابراین مساله این پژوهش این است که میراث تمدن ایلام برای ساکنان امروز آن جغرافیای تاریخی و باستانی چیست؟

خدادادیان در ادامه سخنرانی خود که همراه با ارائه پاورپوینت و به صورت مصور انجام می‌شد به معرفی معبد ایلامی «چغازنبیل» پرداخته و گفت: معبد شهر ایلامی دوراونتاش که آنرا با عنوان محلی چغازنبیل می‌شناسیم، تداوم زیگورات‌سازی است که برپایه‌ی گزارش «م.ا.ل.مالوان» پیش از ایلام در میان‌رودان (:بین‌النهرین) نمونه‌های بیشماری از آنرا می‌بینیم. معماری متقارن و پلکانی زیگورات چغازنبیل که دست‌کم سه طبقه از آن تا امروز باقی مانده، شاخص‌ترین نماد توجه به آسمان و تعالی در معماری ایلامی است.

وی سپس به کارکرد برخی از نمادهای معماری و آثار این معبد ایلامی در ایام پس از آن تمدن تا امروز پرداخته و با ارائه تصاویری، همانندی جالب طرح پوشش چوقای بختیاری با معماری این معبد ایلامی را مطرح کرد.

خدادادیان گفت: طراحی یکی از البسه مردان بختیاری در منطقه زاگرس با عنوان چوقا همانندی بسیار زیادی با طرح معماری چغازنبیل دارد. این نماد البته در معماری بنای هخامنشی پارسه (تخت جمشید) نیز در کنگره‌ی راهروهای کاخ‌ها دیده می‌شود. نکته‌ی درخور اندیشه این است که زنان بختیاری چوقا را از پشم و بهصورت ذهنی می‌بافند.

وی همچنین با اشاره به برخی آثار برجای مانده از تمدن ایلامی همچون شیرهای سنگی و گاو کوهاندار نگاهبان درب معبد چغازنبیل، با اشاره به زیست‌بوم منطقه، تداوم استفاده از شیرهای سنگی در زاگرس را درخور توجه و تامل دانست.

تداوم برخی باورهای آیینی و فرهنگی ایلامی از جمله باورهای مربوط به اهمیت قربانی در حوزه نیایش و آیین های باران‌خواهی در گستره‌کنونی تمدن نامبرده شده از دیگر بخش‌های ارائه پژوهش خدادادیان بود.

وی در این خصوص اشاره کرد: نیایشگاه ایلامی «نارسینا» در نزدیکی شهر کنونی ایذه در شمال خوزستان که در گویش محلی با عنوان «کول فرح» شناخته می شود، دارای شماری از سنگ‌نگاره‌های دوران ایلام نو است. از جمله قطعه‌ی سنگی مکعب مستطیل شکل که در زاویه‌ی‌های گوناگون خود دارای نگاره هایی از یک کاروان نیایشی و البته نمایش مذهبی است. بررسی چند موضوع از نگاره‌های این سنگ ایلامی و مطالعه تطبیقی آن با باورهای معاصر ساکنان جغرافیای تاریخی این بخش از تمدن ایلام درخور اندیشه است. از جمله اینکه تا چند سال پیش همچنان ساکنان محلی در هنگام باران‌خواهی بر پای این سنگ به قربانی گاو می‌پرداختند!

این پژوهشگر تاریخ همچنین با مقایسه طرح گنبدی در سنگ نگاره «تنگ سروك» مربوط به نیایش مهرداد اول اشكانی و یک شاه الیمایی در کنار یک معبد، با ارائه عکس‌های مستندی، نمونه های امروزین همان سبک گنبدسازی در زاگرس امروز را برای باشندگان (حاضرا به نمایش گذاشت.

خط میخی ایلامی و زبان خوزی بخش دیگر سخنان فرشید خدادادیان بود. وی در تبیین تداوم خط ایلامی در طول تاریخ گفت: ریچارد فرای آورده است که جغرافی‌دانان سده‌‌یدهم هجری که به زبان عربی می‌نوشتند، از وجود زبان خوزی در کوهستان زاگرس خبر دادند که ادامه زبان باستان ایلامی تفسیر شده‌است. به گفته «مارتین هاو» زبان خوزی زبان درجه دوم در حکاکی‌های سنگی توسط هخامنشیان و تداوم خط میخی ایلامی است و بنابرگفته مینورسکی و «سوجک» گمان می‌رود خوزی‌ها از نسل ایلامیان بوده‌اند.

خدادادیان افزود: ولادیمیر مینورسکی بر این باور است که زبان خوزی تا چند سده پس از فتح خوزستان از سوی مسلمانان زبان بومی مردم خوزستان بوده‌است. سوجک گفته استخری(قرن دهم میلادی) در مورد مردم خوزستان در کتاب مسالک‌الممالک را به عنوان نمونه نقل می‌کند که بیشتر آنها می‌توانند فارسی و عربی صحبت کنند ولی آنها زبان خودشان را دارند (لسان خوزیان) که نه عبری است، نه سریانی و نه فارسی. زبان خوزی، به گفته‌ی زنده‌یاد دکتر زرین‌کوب زبان محاوره درباریان پادشاهان ساسانی به هنگام خلوت‌نشینی بود. زبان رسمی دربار ساسانیان نیز همانند سایر دربارها سرشار از تکلفات، تملقات و واژه‌های فاخر بوده، ولی همین درباریان در خلوت خویش زبان پرتکلف و پر طمطراق دربار را رها کرده و با زبان روان و شیرین خوزی به صحبت می‌نشستند. ناصرخسرو نیز در این زمینه می‌گوید: د«رباریان ساسانی چون به خلوت نشستندی به خوزی سخن راندی»

خدادادیان در بیان تداوم این زبان به گفته‌ی دکتر محمدزمان خدایی استناد کرد که بر این باو است که زبان شوشتری همان زبان خوزی است. زبانی باستانی از ریشه‌ی ایلامی و تکامل یافته در زبان‌های اوستایی و  پهلوی که هنوز بر زبان مردم خطه‌ی جنوب به ویژه مردم شوش، شوشتر، دزفول، اندیمشک و پیرامون آن جاری است. 

بهره‌گیری از قیر در معماری، درمان و ساخت ظروف و تندیس ها و تداوم وجود معادن طبیعی قیر در مناطق خوزستان، لرستان، ایلام و کرمانشاه بخش دیگری از این برنامه بود که سخنران با ارائه تصاویر مستندی در این زمینه توضیحات خود را ارائه داد. همچنین موضوع نخ‌ریسی در ایلام و ادامه آن به همان گونه میان عشایر امروز زاگرس در کنار تداوم بررسی آیین‌های باران‌خواهی از دیگر موضوعاتی بود که مطرح شد.

خدادادیان پس از جمع‌بندی سخنان خود درباره‌ی تداوم باورها و تداعی نمادهای ایلامی در زندگی امروز مردم در این جغرافیای تاریخی سخنان خود را با این قطعه از شعر بلند «شوش» از مهدی اخوان ثالث به پایان برد:

بر خراب این ابر شهر شگفت‌انگیز

بر مزار آن شکوه وشوکت دیرین

ما پریشان نسل غمگین را

بر سر اطلال این مسکین خراب آباد

فخر باید کرد یا ندبه

شوق باید داشت یا فریاد ؟ 

بارها پرسیده‌ام از خویش  

نسل بدبختی که مایانیم

وارث ویران قصور و قصه اجداد

با چه باید بودمان دلشاد؟

یادها یا بادها، یا هر چه بودا بود، باداباد

برنامه‌ی پرسش و پاسخ پایان‌بخش این نشست بود.

کارگروه تاریخ انجمن افراز سومین چهارشنبه‌ی هر ماه نشست خود را از ساعت 17 در موسسه‌ی اندیشه به نشانی: خیابان ادوارد براون، برگزار می‌کند.

خدادادیان نشست میراث ایلامی

خدادادیان نشست میراث ایلامی

ظروف از قبر

نقشه تمدن ایلام از کتاب هینتس

فرتور رسیده است.

0114