سالروز پادشاهی پوراندخت؛ نخستین بانوی پادشاه ایران

امروز پیروز و فرخ روز وهمن و خوردادماه سال 3759 زرتشتی، نَبُر روز پرهیز از خوردن گوشت، آدینه 31 اردیبهشت‌ماه 1400 خورشیدی، 21 می 2021 میلادی

1391 سال پیش، ماه می سال 630 میلادی در پی سستی دودمان ساسانیان، پوراندخت دختر خسروپرویز، شاه ایران شد.

پوراندخت در سال 630 و چند هفته پس از قتل سپهبد شهربراز بر تخت شاهی ایران تکیه زده بود. سپهبد شهربراز در تیسفون کشته شده بود. دوران سلطنت پوراندخت بیش از 16 ماه به درازا نکشید. پس از برکناری خسروپرویز و سپس کشتن او، در مدت چند سال، ده پادشاه بر ایران فرمانروایی کردند. با کشته شدن یزدگرد سوم دهمین شاه ایران دوران آشفتگی دودمان ساسانی و همچنین فرمانروایی ایران باستان که دستخوش یورش تازیان قرار گرفته بود به پایان رسید.
پوراندخت که بانویی لایق و با تدبیر بود، با اینکه دیگر خیلی دیر شده بود سیاست خارجی و داخلی تازه‌ای در پیش گرفته بود تا فرمانروایی ایران را نجات دهد. وی در دسامبر سال 631 میلادی با دولت روم شرقی قرارداد صلح امضاء کرد تا فرصت یابد دست به اصلاحات داخلی بزند. پوراندخت می‌دانست که ایرانیان از جامعه‌ی طبقاتی که به آنان تحمیل شده بود شدیدا ناخرسند هستند، داوران از داد و دادگری دور شده‌اند و سران ایالات برای خود اختیارات تازه‌ای خلق کرده و حتی سکه ضرب کرده‌اند. برای حل این مسائل بود که پوراندخت با روم (بیزانس) قرارداد صلح امضاء کرد و دستور رعایت عدالت، بخشودن مالیات عقب افتاده، لغو برتری‌های طبقاتی و اختیارات اضافی فرمانداران را داده و سکه‌ی ملی واحد ضرب کرده بود. پوراندخت تازش تازیان از عربستان را به قلمرو ایران پیش‌بینی کرده و به فرماندهان ارتش اندرز داده بود که اختلافات خود و جنگ قدرت را کنار بگذارند و آماده‌ی رویارویی باشند. تازیان تا آن زمان بر سراسر جزیرة‌العرب چیره شده بودند. با وجود تصمیمات اصلاحی بسیار، حکومت پوراندخت هم، مانند سایر جانشینان خسرو پرویز دولتی مستعجل بود و اختلافات داخلی و درگیری بر سر قدرت در تیسفون ادامه یافت و …. پس از پوراندخت، خواهر آذرمیدخت (آزرمی دخت ـ آزرمین دخت) دختر دیگر خسروپرویز شاه شده بود که عمر پادشاهی او نیز کوتاه بود.
آشفتگی که به پایان فرمانروایی ایران انجامید، نتیجه نابخردی‌های خسروپرویز بود که سپهبدها، سیاستمداران و مردان فکر ایران را کشت، فراری داد و یا رنجانید و خانه‌نشین ساخت و دست به یک رشته جنگ‌ها و کشورگشایی‌های نبایسته و بی‌ثمر زد، و با این کار ارتش را فرسوده و خزانه را خالی کرد و با اشتباهات داخلی باعث زورگویی هرچه بیشتر ارباب به کشاورز شد و شکاف طبقاتی افزایش یافت و بر ناخرسندی‌ مردم افزود. دوران پادشاهی پوراندخت یکی از سخت‌‌ترین و تاریک‌ترین دوران ساسانیان است. اگرچه امپراتوری ساسانی در ظاهر همان امپراتوری سرسخت و قدرتمند بود ولی در داخل درگیر کشمکش‌های بزرگی بود و هم اینکه در آن زمان تازیان تاخت و تازهای خود را به مرزهای ایران آغاز کرده بودند چرا که خبرچینان خبر نزد ابوبکر برده بودند که ایرانیان دشمنان بزرگ تازیان، زنی را به پادشاهی برگزیده‌اند که این امر در دید ایشان پیروزی پیش از جنگ بود و به آنان امید پیروزی می‌داد.

«من» در ادب پارسی به چم منش و روان و دل به کار مى‌رود. وهمن امشاسپند دومین روز از هر ماه سی روزه‌ در گاهشمار زرتشتی است. واژه‌ی وهمن دو بخشی است یعنی «وهو» به چم نیک و خوب و «منه» از بن «من» بمعنای اندیشیدن شناختن و فهمیدن است هر دو بخش یعنی اندیشه نیک است بهمن از فروزه‌های اهورا مزدا است در جهان مینوی نماینده‌ی اندیشه نیک. بهمن در اوستا وهومنه خوانده می‌شود.

استاد فرزانه فردوسی بزرگ می‌سراید:

سرش سبز بادا ، منش ارجمند

منش بر گذشته ز چرخ بلند

نخستین آفریده‌ی اهورامزد هست و یکی از مهین ایزدان مزدیسنای هست . در جهان مینویی نماد پاکى اندیشه و خرد و دانایی خداوندگار هست.

آدمی را به خرد و اندیشه کردن و دانایی بهره مى‌بخشد و آدمی را به پروردگار هستی نزدیک مى‌سازد. وهمن همان بزرگ امشاسپند و ایزد بزرگ هست که در خواب روان اشو زرتشت سپنتمان را به پیشگاه اهورامزدا رهنمون کرد.

ایزد وهومنه به آدمی سخن نیک و گفتار برتر آموزش مى‌دهد و آدمی را از ژاژگویی و هرزه‌گویی باز مى‌دارد. اندیشه‌ی نیک و منش نیک اهورایی و نخستین امشاسپند و پرستار جانوران هست . نخستین روز نبر در ماه زرتشتی هست و در این روز خوردن گوشت پرهیز مى‌دارند . با ایزد ماه ، گوش، و رام روز هم کار هستند.

اندیشه‌ی نیک، اندیشه‌ای است که مردمان سراسر جهان را به‌سوی اشا سو می‌دهد و اندیشه بد اندیشه‌ای است که مردمان را به فریب و کژ راهی انداخته و آنها را از اشا دور می‌سازد. در گات‌ها سناریوی آزاد اندیشی و دموکراسی اجتماعی به‌روشنی به‌چشم می‌خورد. وهومن به اندازه‌ای در آیین مزدیسنی مهم است که گفته می‌شود آن زندگی بهترین زندگی به‌شمار می‌آید و تنها از راه اشا می‌توان به آن رسید. واژه‌ی وهومن در گات‌ها ۱۲۷ بار آمده است.

زرتشت با نیروی خرد و بکارگیری اندیشه‌ی نیک به شناخت خداوند دست یافت‌. اندیشه نیک یا خرد مقدس یا بهمن نمادی از گوهر خرد اهورا مزدا است که خود سرچشمه خرد است.