امروز پیروز و فرخ روز شهریور امشاسپند، چهارم تیرماه سال 3759 زرتشتی، سه‌شنبه یکم تیرماه 1400 خورشیدی، 22 ژوئن 2021 میلادی
یکم تیرماه خورشیدی، جشن آفتاب یا چشمه‌ی آفتاب جشن آغاز تابستان، رسیدن خورشیدن به بالاترین جایگاه در اوج درخشش و روشنایی است.
ایرانیان همواره رویکرد مثبتی به زیستگاه داشتند و پدیده‌های زیستی را گرامی می‌داشتند، همانگونه که در جشن چله بلندترین شب سال را گرامی می‌داریم بلندترین روز سال را گرامی می‌دارند. ایرانیان باستان پس از گذشت نود روز از سال نو جشن بلندترین روز سال را نیز همانند بلندترین شب سال، شب چله، با جشن و شادی برگزار می‌کردند. آنان به‌خوبی دریافته بودند همانگونه که در برابر دو نقطه‌ی ترازینه (:اعتدال)، آغاز فصل بهار و پاییز برابری شب و روز، دو نقطه‌ی دگرگشت (:انقلاب)، آغاز تابستان و زمستان بلندترین روز سال و بلندترین شب سال، نیز و جود دارد از این‌رو بلندترین روز سال را نیز جشن می‌گرفتند.
یکم تیرماه در سالنمای خورشیدی همزمان با دگرگشت (:انقلاب) تابستانی است. دگرگشت تابستانی زمانی است که خورشید به بیشینه میل آسمانی خود می‌رسد و کوتاه‌ترین سایه ممکن را برای ما اهالی نیم‌کره شمالی زمین ایجاد می‌کند. در این روز اهالی نیم‌کره جنوبی دگرگشت (:انقلاب) زمستانی و بلندترین شب سال را تجربه می‌کنند. این رویداد ۳۱ خورداد تا یکم تیرماه، کمابیش ۹۲ روز و ۱۸ ساعت پس از تحویل سال نو رخ می‌دهد. روز یکم تیرماه (22ژوئن) بلندترین روز سال در نیم‌کره شمالی زمین است زیرا در این روز خورشید نسبت به روزهای گذشته به اندازه بخشی از ثانیه بیشتر در آسمان می‌ماند و روز را بلندتر خواهد کرد. به دلیل اینکه سیاره زمین حول محور خود با درجه ۲۳٫۵ در حرکت است در روزی ویژه از سال و با به کمینه رسیدن فاصله منطقه قطبی با خورشید این پدیده که به انقلاب تابستانی نیز شناخته می‌شود رخ می دهد و در برخی از سال‌ها این رویداد ۳۰ خورداد (۲۰ ژوئن) رخ می دهد و در برخی سال‌ها ۳۱ خورداد (۲۱ ژوئن) و یا یکم تیرماه رخ می‌دهد. این پدیده برای گذشتگان نیز شناخته شده بوده است در ایران جشن نیلوفر یا چله تموز با این پدیده ارتباط داشته است و در قدیم علی رغم اینکه ابزارهای دقیق سنجش زمان وجود نداشت و تنها از چارتاقی‌ها و خانه فنجان یا ساعت آبی تا کمابیش ساعت آفتابی استفاده می شد. اما با همین ابزارهای ساده بلندترین روز سال و کوتاه‌ترین روز سال را با کمی اختلاف تعیین می‌کردند.
آغاز چله‌های سال در روزهای نخست فروردین‌ماه، یکم تیرماه، مهرماه و دی‌ماه کنونی است. خراسان یکی از جاهایی است که جشن چله تموز هنوز در آن کم‌وبیش وجود دارد. در گاهشماری محلی بیرجند «چله بزرگ» تابستان از یکم تیرماه آغاز می‌شود و تا دهم امرداد ماه ادامه می‌یابد و «چله خُرد» تابستان از دهم امرداد آغاز و تا سی‌ام این ماه ادامه دارد. در جنوب خراسان از یکم تیرماه تا دهم امردادماه را «چله تموز»، از دهم امرداد ماه تا پایان این ماه را «چله خُرد»، از یکم دی ماه تا دهم بهمن‌ماه را «چله کلو»، از دهم بهمن‌ماه تا پایان این ماه را «چله خُرد» می‌گویند.
پیش از دگرگشت تابستانی، رخدادی که از دید خورشیدی و گاهشماری مهم است، ترازینه‌ی (:اعتدال) بهاری بوده که برابر با آغاز بهار و سال نو خورشیدی خواهد بود. از آن زمان که خورشید در میانه‌ی آسمان قرار گرفته بود، تا به امروز خورشید روزانه افزون‌بر حرکت روزانه طلوع و غروبش، مقدار کمی هم در آسمان بالاتر آمده تا امروز که میل خورشید به بیشینه رسیده است. پس از انقلاب تابستانی و در درازای تابستان هم کم‌کم میل خورشید کاسته می‌یابد تا دوباره به همان میزان روز ترازینه‌ی بهاری برسد که این بار برابر با ترازینه‌ی پاییزی و یکم مهر خواهد بود.
خشَترا در اوستا نام سومین فروزه اهورامزدا از گروه امشاسپندان است. خشَتَره وییریه یا شهریور به چم «شهریاری و نیرومندی اهورایی»، نام سومین امشاسپند است. این امشاسپند نشان از پیروزی دارد، زیرا وظیفه‌ی اصلی او پاسداری از فلزات است. در اوستا نماد توانمندی و فر و شکوه پادشاهی اهورامزدا است. نگهبانی توپال‌ها (فلزات) بر روی زمین به او سپرده شده است.
در گاهشمار زرتشتی روز چهارم هر ماه شهریور نامیده می‌شود و برابر آیین، هرگاه نام روز و نام ماه برابر می‌شد آن روز را جشن برپا می‌کردند و به شادمانی و ستایش آفریده های نیک اهورا مزدا می‌پرداختند. برابری روز شهریور با نام شهریورماه در گاهشمار زرتشتی را شهریورگان می‌نامیدند. جشن شهریورگان، شهریور روز از شهریور ماه که روز سی ام امردادماه و به نام امشاسپند توانای “خْـشَـتْـرَه وَئیریَـه” به معنی کشور آسمانی یا شهریاری آرمانی و شایسته است.
به واژه‌ی خشترا در زبان پارسی امروزی شهریور می‌گوییم و در زبان سنسکریت به خشترا کشتراkshatra گفته می‌شود چراکه در کیش هندوایرانی در روزگار باستان پیوند ویژه و پیچیده‌ای وجود داشته است. در آیین هند معنی نیرومندی را می‌دهد اما در آیین و دین ایرانی این مفهوم بسیار گسترده‌تر است. در پرتو کردارنیک و نیروی اهورایی است که شهریاری اهورایی بوجود می‌آید که در آن اشا به پیروزی کامل می‌رسد و انسان‌ها را از بدبختی و فرومایگی رهایی می‌بخشد. آرمان اشوزرتشت بر این است که همه مردم جهان در راه برقراری فرمانروایی راستی و درستی به تلاش و کوشش بپردازند. این تنها با برقراری حکومت راستینی است که انسان توانایی می‌یابد همه‌ی نمادهای تباهی در خود را که از دروغ سرچشمه می‌گیرد از میان بردارد و درستی را به‌جای نادرستی بنشاند.
«خشترا وئیریا» نیروی چیرگی و فرمانروایی بر خود است. «خشترا وئیریا» نیروی فرمانروایی به سهش‌های(:احساسات) ویرانگر در جهان درونی انسان است. این واژه خشترا در گاتها ۶۲ بار آمده است.
ابوریحان بیرونی، در آثارالباقیه در باره‌ی این جشن کهنسال ایرانی می‌گوید: “شهریور ماه که روز چهارم آن شهریور روز است و به مناسبت برابری دو نام روز و ماه جشن می‌گیرند، آن جشن را شهریورگان گویند . چم (معنی) شهریور دوستی و آرزوست.
شهریور (امشاسپند)، خَشَتَرَه وَیریَه نام یکی از امشاسپندان زرتشتی است. در اوستا «خشَثرَ وَیریَه» و در پهلوی «شَهرِوَر» و در فارسی «شَهریوَر» یا «شَهریَر» است. بخش نخست این واژه به چم (:معنای) شهریاری و شهر است (مراد از شهر، همانا کشور است، چنان‌که سرزمین ایران را، ایران شهر می‌نامیدند) بخش دوم این واژه، یعنی «ویریه»، فروزه (:صفت) و به چم مورد پسند است. بر این اساس، خشتره‌ویریه، به معنای آرمان‌شهر یا شهریاری آرمانی یا توانایی مینُوی آرمانی است. در اساطیر زرتشتی و ایرانی این امشاسپند نماد شهریاری و فّر و فرمانروایی اهورا مزدا و نگاهبان فلزها و پاسدار فَر و پیروزی شهریاران دادگر و یاور بینوایان و دستگیر مستمندان است.
در جهان مادی پاسبان فلزات است. شهریاری اهورایی از قانون اشا ( هنجار هستی ) بر می خیزد و همه جهان را در بر می گیرد. در این روز نیکوست به خواستگاری رفتن و زن خواستن.
در بندهش که از نامه های کهن ایرانی است از دیوی بنام سئورو یاد شده که دیو آشوب و تباهی است و از دشمنان و هماوردان خشَتریور می باشد، از سوی دیگر ایزدانی مانند ایزد خور، ایزد مهر و ایزد آسمان از یاران و همکاران او هستند.
مسعود سعد سلمان می‌سراید:
«ای تنت را ز نیکویی زیور / شهره روزی ست روز شهریور».
چکامه از «مسعود سعد سلمان»
شهریور است و گیتی از عدل شهریار
شاد است، خیز و مایه شادی به من بیآر
باده شناس، مایه شادی و خرمی
بی باده هیچ جان نشد از مایه شاد خوار
سروده‌ی مسعود سعد سلمان، بر پایه‌ی کتاب بندهش
این تنت را ز نیكویی زیور
شهره روزی است روز شهریور
تا به اقبال شهریار جهان
بگذرانیم جان به لهو و بطر
اندرزنامه آذرباد مهراسپندان (موبد موبدان در روزگار شاپور دوم)
خوش باش
اندرزنامه آذرباد مهر اسپندان در سروده‌ی استاد ملک‌الشعرای بهار:
به (شهریور) اندر شوی شادخوار/ کنی در (سپندارمز) کشت و کار
