«بشود ازجمله كسانی باشیم كه جهان را به‌سوی پیشرفت و آبادانی و مردم را به‌سوی راستی و پارسایی رهنمایند.» (یسنا30- بند9 )
زرتشتیان از دیرباز به پیروی از آموزش‌های دینی خود اندیشه و گفتار و کردار نیک پیوسته در فکر ایجاد بنا‌ها و موسسات خیریه بودند و بنا به احتیاجات زمان امکان در آبادانی شهر و دیار و كشور خود كوشا بودند. نخستین كسی كه برای ایجاد مدارس به سبک كنونی پیش‌قدم شد، روانشاد «مانك جی لیمی جی هاتریا» از زرتشتیان ساكن هند -كه به پارسیان مشهورند- هستند. وی به سال 1233 خورشیدی به ایران مسافرت و پس از آگاهی از وضع نابسامان زرتشتیان آن زمان و بی‌سوادی آنان انجمنی بنام«انجمن اکابر پارسیان هند» برای یاری و مساعدت و جلب كمك و همراهی برای ایجاد مدارس در یزد و کرمان به تشویق خیراندیشان هر محل، كه اغلب در هندوستان ساكن بودند، پرداخت و با تشویق آنان مدارسی در شهر یزد و کرمان و روستاهای اطراف آن ایجاد نمود كه سال‌ها به تعلیم و تربیت نونهالان این آب‌وخاک مشغول بودند. نخستین كسی كه به دعوت وی پاسخ داد، روانشاد خدابخش بهمرد نرسی‌آبادی بود كه خانه شخصی خود را به مدرسه اختصاص داد كه اینك به مدرسه دینی عمو خدابخش مشهوراست. پس از وی مدارسی در یزد و روستاهای اطراف آن ایجاد شد كه به شرح كوتاهی از هرکدام می‌پردازم.
دبیرستان كیخسروی یزد
در سال 1268 خورشیدی روانشاد كیخسرو مهربان رستم كیخسروی آموزشگاهی در محله زرتشتیان یزد بنام «كیخسروی» دایر نمود كه تا سال 1333 خورشیدی در مكانی در كنار خانه مسكونی وی دایر بود. در این سال به همت فرزندان موسس نامدار کیخسروان و شاپور كیخسروی و ارباب رستم گیو و جمشید امانت ساختمان جدید كنونی ایجاد كه اینك دایر و زیر نظر آموزش‌وپرورش یزد اداره می‌شود.
آموزشگاه پسرانه و دخترانه ماركار
(1344- 1250 خورشیدی) این دو تاریخ نمودار زندگی خاكی رادمرد نیكو‌كاری بنام«پشوتن جی دوسابایی ماركار است» كه جز عشق به ایران و خدمت به آن آرزویی در سر نداشت. وی به سال 1301 خورشیدی شروع به ایجاد آموزشگاههای خود در ایران و یزد نمود كه به‌تدریج آن را تكمیل و به سال 1312 خورشیدی ساختمان جدید موسسات ماركار كه شامل دبستان، دبیرستان و پرورشگاه و ساعت فردوسی در خیابان دهم فروردین میدان ماركار است، ایجاد نمود.
سپس برای آموزش دختران، آموزشگاه دخترانه ماركار در ساختمانی جداگانه بنیاد نهاد كه همگی دایر به سرپرستی انجمن زرتشتیان تهران، زیر نظر آموزش‌وپرورش یزد، اداره می‌شود. وی در طول عمر خود سه سفر کوتاه در سال‌های 1303و 1313و 1328 خورشیدی برای گشایش یا بازدید از مدارس خود به ایران نموده است.
مجتمع دینی فرهنگی ورزشی ماركار در تهران‌پارس و دانشگاه منابع طبیعی یزد و پارک ماركار كه جدیدا احداث‌شده، از سرمایه ماركار و اهدایی انجمن زرتشتیان ایرانی بمبئی می‌باشد.
دبستان خسروی یزد
در سال 1285 خورشیدی توسط ارباب خسرو شا‌ه‌جهان پایه‌گذاری و سال‌ها مخارج آن را پرداخت نمود، و زیر نظر سرپرستی خودش ادامه كار می‌داد. این مدرسه اینك دایر و زیر نظر آموزش‌وپرورش یزد اداره می‌شود.
دبستان دینیاری
فرزانه نیکوکار شادروان رستم موبد خسرو صداقت در سال 1295 خورشیدی برای تربیت فرزندان روحانیان زرتشتی این دبستان را پایه‌گذاری نمود كه از سال 1316 تا 1328 خورشیدی سه كلاس دبیرستان به آن اضافه ولی از سال 1330 پس از دو سال تعطیل به همت فرزندش فریدون پیشدادی و سرپرستی میرزا سروش لهراسب و مدیریت اسفندیار كاویانی مجددا دایر و اینك تنها مدرسه خاص زرتشتیان یزد است.
كودكستان رشید
در سال 1314 خورشیدی به كوشش ارباب رشید ایدون پایه‌گذاری و سال‌ها با سرمایه خود آن را اداره می‌نمود. پس از مدت‌ها به آموزش‌وپرورش یزد به‌شرط دایر بودن واگذار شد، كه اینك تعطیل است.
آموزشگاههای كوچه بیوك یزد
- دبستان پسرانه هرمزد‌یاری كه در سال 1279 خورشیدی به همت روانشاد هرمزدیار شهریار پایه‌گذاری شده است.
- دبستان فروغی كوچه بیوك در سال 1332 خورشیدی بر روی زمین اهدایی روانشاد شاهویر بمان فروغی و همیاری انجمن كوچه بیوك و اهالی محل ایجادشده است كه دایر و زیر نظر آموزش‌وپرورش اداره می‌شود.
- دبستان رستمی كوچه بیوك در سال 1304 خورشیدی به همت فرزانه نیكوكار رستم خداداد خودی‌كلاه پایه‌گذاری گردیده است.
آموزشگاههای نرسی‌آباد
- دبستان رستمی نرسی‌آباد در سال 1386 خورشیدی توسط فرزانه نیكوكار رستم خداداد نرسی‌آبادی بنیاد نهاده شد. كه اینك برای استفاده دانش آموزان به‌صورت باشگاه ورزشی زیر نظر انجمن محل اداره می‌شود.
- دبستان مهر نرسی‌آباد به همت روانشاد مهربان بهرام فلاحت در سال 1313 خورشیدی احداث و در سال 1335 رسما به اداره آموزش‌وپرورش یزد واگذار شد كه اینكه در دو نوبت دخترانه و پسرانه دایر است.
- آموزشگاه دخترانه خدابخش منیری كه در سال 1370 بر روی زمینی به مساحت 3000 مترمربع اهدایی آقای خدابخش منیری پایه‌گذاری و اینک به‌صورت دبیرستان دخترانه خدابخش منیری پایه‌گذاری و زیر نظر آموزش‌وپرورش اداره می‌شود .
آموزشگاههای مریم‌آباد
- دبستان ماهیاری مریم‌آباد بانی و موسس این دبستان روانشاد شهریار هرمزدیار است كه به سال 1265 خورشیدی بنیاد نهاد.
- دبستان دخترانه رستمی مریم‌آباد. در سال 1315 تهمینه خانم فرزند رستم به نامگانه همسرش روانشاد رستم، مدرسه مزبور را ساختمان نمود كه هم‌اکنون در دو نوبت دخترانه و پسرانه دایر است.
آموزشگاههای رحمت‌آباد
- دبستان زمردی رحمت‌آباد: زیر نظر و سرپرستی استاد كیخسرو دینیار به‌صورت مکتب‌خانه اداره می‌شد . در سال 1326 خورشیدی به همت آقای هرمزدیار درست در ساختمان نوساز پایه‌گذاری و دایر است.
- دبستان جمشیدی رحمت‌آباد- در سال 1309 خورشیدی با همیاری اهالی در خانه‌ای شروع به كار نمود و در سال 1313 خورشیدی روانشاد جمشید خدارحم نرسی‌آبادی ساختمانی جدید برای آن احداث كه اینك دایر و زیر نظر آموزش‌وپرورش یزد اداره می‌شود.
آموزشگاههای خرمشاه یزد
- دبستان خدادادی در سال 1269 خورشیدی توسط شادروان خداداد رستم بهرام رشید خرمشاهی پایه‌گذاری گردیده است.
- دبستان (مدرسه راهنمایی بهرام ایزدی) توسط نامبرده در سال 1355 خورشیدی بر روی زمین شخصی خود مدرسه مزبور را پایه‌گذاری نمود و به اداره آموزش‌وپرورش یزد واگذار کرد و در جوار آن زمینی برای ساخت مدرسه بنام همسرش همایون رشید جوانمرد اهدا نمود كه اینك بنام مدرسه راهنمایی شهربانو دایرمی باشد.
- دبستان اردشیری خرمشاه با سرمایه وهمت روانشاد اردشیر كیخسرو ایرانی در سال 1304 خورشیدی رسما گشایش و تا مدت‌ها دایر بود كه پس از مدت كوتاهی تعطیل، اخیرا توسط آقای شهریار باستان بازسازی گردید، كه زیر نظر انجمن محل و آموزش‌وپرورش یزد اداره می‌شود.
آموزشگاههای قاسم‌آباد- اهرستان و خیرآباد
- دبستان گشتاسبی قاسم‌آباد در سال 1272 خ به همت فرزانه نیكوكار گشتاسب سروش احداث در سال 1309 خ توسط خدامراد فرودی بازسازی گردید.
- دبستان ماهیاری قاسم‌آباد- در سال 1302 خ با سرمایه روانشاد كیخسرو خداداد اشتری بنیاد و زیر نظر انجمن قاسم‌آباد اداره می‌شد.
- دبستان جاماسبی اهرستان به همت روانشاد جاماسب ماندگار اهرستانی در سال 1287خ پایه‌گذاری گردیده است.
- دبستان دخترانه رستمی اهرستان با سرمایه شهریار رستم اهرستانی بنامگانه رستم خداداد بمان پایه‌گذاری و زیر نظر و مدیریت بانو آذرمیدخت كی‌نژاد اداره می‌شده است.
- دبستان مهستی خیرآباد روانشاد مهربان سهراب ایرانی به‌نامگانه مادرش مهستی و زنج اردشیر پایه‌گذاری نموده است.
- دبستان پسرانه خیرآباد در سال 1286 خ توسط خیراندیش رستم سنگ خیرآبادی بنیاد نهاده شده است.
دبستان‌های حومه ورستاق یزد
- دبستان فریدونی نصرت‌آباد
- اردشیری علی‌آباد: در سال 1301 خ با سرمایه وهمت روانشادان اردشیر مهربان فرهی و فریدون اسفندیار كسنویه و اردشیر اسفندیار نرسی‌آبادی دو دبستان مزبور ایجاد و سال‌ها مورداستفاده اهالی بود.
- دبستان جمشیدی جعفرآباد: در سال 1321 خورشیدی با سرمایه وهمت اهالی محل و سرپرستی یكی از اهالی بنام جمشید احداث اینك به علت خالی شدن روستا بلااستفاده است.
- دبیرستان روانشاد سرهنگ رستم رییسی در سال 1355 خورشیدی در صدرآباد رستاق یزد ساختمان و به آموزش‌وپرورش اهدا شد.
- دبستان شاهپوری اله آباد: فرزانه نیکوکار شاهپور فریدون در سال 1315 خورشیدی و سال‌ها زیر نظر انجمن زرتشتیان ایرانی بمبئی اداره می‌شد، اینك زیر نظر آموزش‌وپرورش اشكذر است.
- دبستان گودرزی اله آباد: در سال 1286 خ با سرمایه و سرپرستی روانشاد گودرز مهربان اله آبادی پایه‌گذاری گردیده است.
آموزشگاههای حوزه اردكان میبد
- دبستان خرمنی شریف‌آباد: توسط خیراندیش اردشیر كیامنش در سال 1308 خ پایه گزاری كه تا سال 1326 خ زیر نظر خورشید و خرمن كیامنش دختران موسس اداره می‌شد. و پس‌ازآن به انجمن محل واگذار گردید.
- دبستان جمشیدی شریف‌آباد. در سال 1309 خ با سرمایه فرزانه نیكوكار جمشید خدارحم ایجاد و سال‌ها به سرپرستی استاد اردشیر دبستانی اداره می‌شد پس‌ازآن توسط رستم ترك خدارحم تجدید بنا گردید و زیر نظر آموزش‌وپرورش اردكان است.
- دبستان اردشیری مزرعه‌كلانتر در سال 1291 خورشیدی با سرمایه روانشاد اردشیر خسرو پایه‌گذاری و در سال 1318 توسط روانشاد جمشید بهرام بازسازی و تجدید بنا گردیده است.
- دبستان بهرام گشتاسب حسن‌آباد میبد: توسط شادروان مهربان گشتاسب پور پارسی در سال 1330 خ بر روی زمینی به مساحت 3000 مترمربع ساختمان و بنام پدرش بهرام گشتاسب به آموزش‌وپرورش میبد اهدا شد.
آموزشگاههای حوزه تفت و توابع
- دبستان پسرانه رستمی راحت آباد: اولین دبستان حوزه تفت است. كه توسط روانشاد رستم امیران در سال 1278 خ پایه‌گذاری شده و سرمایه برای اداره دبستان و جایزه دانش‌آموزان ممتاز تعیین نموده است.
- دبستان شیرین تفت: خیراندیشان خداداد مرزبان و بهرام مرزبان تفتی در سال 1305 خورشیدی در محله باغ خندان دبستان مزبور بنیاد نهادند.
- دبستان دخترانه مرواریدی تفت: با سرمایه خیراندیش خدارحم مرزبان باغ خندان بنامگانه همسر خود مروارید بهرام بامس در سال 1304 خورشیدی مدرسه را پایه‌گذاری و در سال 1311 خورشیدی به انجمن زرتشتیان ایرانی بمبئی واگذار نمود.
- دبیرستان خدابخش مسرتی: كه بر روی زمینی به مساحت 1300 مترمربع پایه‌گذاری وهم اكنون دایر و زیر نظر آموزش‌وپرورش تفت اداره می‌شود.
- دبستان خدابخشی چم: در سال 1300 خورشیدی با سرمایه خیراندیش روانشاد خدابخش خداداد بهمردی چمی در روستای مزبور در كنار آتشكده چم دایر و به انجمن زرتشتیان ایرانی بمبیی واگذار شد.
- دبستان شیرین زین‌آباد: در سال 1298 خورشیدی با سرمایه اهالی محل و اهالی زین‌آباد ساكن بمبئی احداث گردیده است.
- دبستان شیرین مباركه:روانشاد بهرام نوشیروان بنام همسرش شیرین در سال 1293 مدرسه مزبور را بنیان نهاد و در سال 1411 خورشیدی بنام آقای كیخسرو بهمردی مباركه امتیاز رسمی صادرشده است.
آموزشگاههای یادشده در بالا همگی بنیان‌گذاران آن‌ها برای اداره و حقوق آموز‌گاران و تعمیرات سرمایه‌هایی معین و به انجمن‌های زرتشتیان ایرانی بمبئی و اكابر پارسیان هند واگذار نموده بودند كه از هند به ایران حواله می‌شد ولی از سال 1350 به بعد به علل گوناگون دولت هند از ارسال وجوه خود‌داری و درنتیجه مدارس با کسر بودجه دچار شده بعضی تعطیل و تعدادی به كمك انجمن محل و اداره آموزش‌وپرورش اداره می‌شد تعدادی نیز به علت خشک‌وخالی شدن روستا‌ها تعطیل گردید.
هیچ‌یک از مدارس بالا اختصاص به دانش آموزان زرتشتی نداشته و همه افراد زرتشتی و مسلمان به‌طور یكسان از مزایای آن‌ها استفاده می‌نمودند.
گروه تاریخ : از خوانندگان ارجمند خواهشمند است ، اگر عكس ، شرح ، سرگذشت و … از آموزشگاههای زرتشتی یزد و كرمان و تهران در اختیاردارند، برای چاپ به نام خودشان به ما بسپارند تا یاد و خاطره تمام كسانی كه در این آموزشگاه‌ها کارکرده‌اند، زنده بماند.
