موبد نیکنام از اندیشه‌ی جهانی‌شدن سده و مهرگان می‌گوید

گروهى از ایرانیان در فرانسه، براى بزرگداشت جشن‌هاى باستانى مانند مهرگان و سده برآن شدند تا با همكارى و كوشش فرهنگ دوستان ایران و كشورهاى پیرامون این سرزمین باستانى این دو آیین با شكوه و خجسته را در یونسكو به ثبت برسانند.
كشور تاجیكستان چندی پیش ثبت این دو آیین را به سازمان یونسكو پیشنهاد كرده است. یافته‌ها و نوشته‌هایی را نیز گردآوری و به این پرونده افزوده است. نهادهایى فرهنگى مانند انجمن رودکی درپاریس، انجمن پیوند درتاجیکستان، انجمن روزجهانی نوروز درپاریس، انجمن جهانى زرتشتیان در پاریس،  انجمن فرهنگی میراث ایرانیان وانجمن آزاد درپاریس تاكنون، براى یارى رساندن و پشتیبانى از این برنامه پیشگام شده‌اند.
این پویشگران ایرانی، براى به فرجام رسیدن این خواسته‌ی نیک وباشکوه، مردم ودولت كشورهاى ایران، ازبكستان، افغانستان، تركمنستان، گرجستان، تركیه، عراق، ارمنستان، آذربایجان، پاکستان، هندوستان و دیگر كشورهاى پاس دارنده‌ی این آیین‌هاى باستانى را به همکاری فراخواند تا هر چه بیشتر گزارش‌هایى از شیوه‌ى برگزارى جشن‌هاى سده و مهرگان در هر روستا، شهر ودیاری با پیشینه ویافته‌هاى ارزشمند گردآوری شود.
موبد کورش نیکنام یکی از پویشگران جهانی شدن آیین‌ها و جشن‌های باستانی است. تارنمای «امرداد» پرسش‌هایی از موبد نیکنام در این باره داشته که متن این پرسش و پاسخ‌ در پی آمده است:
از دید شما چه ویژگی سبب شد اندیشه جهانی شدن سده و مهرگان شکل گیرد؟
نخست پروانه بدهید تا گذری کوتاه بر سرگذشت یونسکو داشته باشیم. برشما پوشیده نیست که یونسکو سازمان فرهنگی وابسته به سازمان ملل است که ۷۳ سال پیش تشکیل شده وآماج(:هدف) این سازمان کمک به آشتی وآرامش جهانی با شیوه‌ی همکاری بین کشورها است که در زمینه‌های آموزشی، فرهنگی، تربیتی و دانش روز به سبب افزایش همزیستی درست و قانونمدار بر اساس منشور حقوق بشر بنیان گرفته شده است.
بنیان آن به دنبال همایشی در لندن پس از جنگ جهانی دوم بوده که چهل کشور در آن شرکت داشته اند.  با آرمانی که بین مرتوگان(:بشر) همبستگی در اندیشه ورفتار درست پدیدار شود که ازین پس جنگ های گسترده وجهانی رخ ندهد.
کوشش‌های یونسکو به آینده چشم دوخته است وبه دگرگونی‌هایی می پردازد که مرتوگان با آنها روبروست. پژوهش، آموزش وکسب مهارت از برنامه‌های یونسکو است که به پژوهشگران، استادان ودانشجویان سفارش شده است.
درگذر این هفتاد واندی سال اندک اندک کشورها همکاری وهمبستگی خود را با یونسکو بیان کرده که تاکنون به ۱۹۰ کشور رسیده است. ایران نیز وابسته به یونسکو بوده و نماینده در سازمان دارد.
یونسکو، سند آموزشی دیگری را نیز برای ایران پیشنهاد داده که تا سال ۲۰۳۰ میلادی بایستی به اجرا در آید که با چالش‌هایی نیز روبرو شده است.
بسیاری از کشورها میراث فرهنگی، مهرازی(:معماری)، زاستاری(:طبیعی) و مینوی خود را با تنظیم سند به یونسکو پیشنهاد داده و پس از کامل کردن پرونده آن، به نوبت در نشست سازمان ملل خوانده شده و با رای نمایندگان کشورها به تایید خواهد رسید. از آن پی این اثر جهانی خواهد بود و هیچ کشوری حق نابودی آن اثر را نخواهد داشت بلکه در لیست توریستی نیز جای داده خواهد شد.
تاکنون ۲۲ آثر مهرازی ایران مانند چغازنبیل، تخت جمشید، آتشکده آذرگشسب، پاسارگاد، سنگ نوشته بیستون، آسیاب آبی شوشتر، شوش و…به ثبت یونسکو رسیده است.
“شهر یزد” تنها شهر ایرانی است که به ثبت رسیده و “کویر لوت” نیز تنها اثر زاستاری ثبت رسیده ایرانی است.
جشن نوروز نیز میراث مینوی مشترک بین کشورهای حوزه نوروز بوده که به ثبت جهانی رسیده است. کشور ایران آثار غیر مهرازی دیگری مانند تعزیه خوانی، قالی شویی کاشان و…را نیز به ثبت یونسکو رسانده است.
بدین روی جشن‌هایی مانند سده ومهرگان با پیشینه برگزاری چند هزار ساله در ایران و کشورهای دیگر همسایه ما که روزگاری در سرزمین ایران بوده‌اند شایستگی این را دارند که ثبت جهانی شوند، تا دنیا بیشتر بداند که نیاکان ما ازکدام روزگار و چگونه جشن‌هایی برای ارج گزاری به جایگاه آتش در زندگی مردمان داشته‌اند که اکنون سده را برپا می‌دارند ویا چه استوره وباورهایی ارزشمند پشتوانه‌ی روز مهر ازماه مهراست که پس از هزاره ها جشن مهرگان همچنان پایدار مانده است.
چه مدت است که این برنامه شکل گرفته واکنون در چه مرحله‌ای است؟
این پروژه  بیش از ده سال است كه در برنامه كارى انجمن رودکى درپاریس ونهادهای دیگر قرار گرفته است ولى پیشنهاد ثبت جهانی آن به یونسكو پس از آن بود که کشور تاجیکستان این‌جشن‌های از یاد رفته را بازیابی، پژوهش و برگزار کرد. سپس این دوجشن در گاه شماری و فرهنگ این کشور از آیین‌های رسمی به ثبت رسید. آنگاه تصمیم گرفت تا این جشن‌ها را با پیشینه چند هزار ساله به یونسکو ببرد.
تاجیکستان درخواست همراهی در راستای فرهنگ ایران را به کشورهای دیگر پیشنهاد داده است. اکنون هماهنگ کننده كشورهاى آسیاى میانه در یونسكو، كه شامل چندین كشور آسیای میانه می شوند، از این پیشنهاد جانبدارى كرده است.  اهمییت این جشن‌ها در این است كه همه این كشورها در ثبت چنین رویدادی همراه وهماهنگ خواهند بود.
با ثبت جهانی شدن این جشن‌ها چه اتفاقی می‌افتد وپس از آن چگونه نگهداری می‌شوند؟
هنگامی كه یک جشن در گنجینه‌ی مینوى یونسكو قرار گیرد، نشان دهنده‌ی ارزشمند بودن جایگاه آن آیین است و از آن پس كشورهاى دنیا بایستی این جشن‌ها را در برنامه فرهنگی کشور خود جای داده ودر برگزاری آنها كمک وهمراهی کنند.
امتیاز نگهداری این جشن ها به جز کشورهایی که تاکنون در برپایی آن کوشش کرده‌اند، نهادهایی در كشورهاى غیر بومى نیز كه در تاریخ فرهنگى آنها این دو جشن وجود داشته است ، بنیاد خواهد شد تا هماهنگی‌های مورد نیاز را براى گسترش آن فراهم كنند. همانند انجمن روز جهانى نوروز كه در راستای ثبت جهانی این جشن در پاریس دایر شده وهرساله در یکی از روزهای نخستین که نوروز ایرانی فرا می رسد جایگاهی را به پیشنهاد شهرداری پاریس در اختیار می‌گیرد و با شرکت هنرمندانی از کشورهای گوناگون حوزه‌ی نوروز، این جشن را با برپایی هنرهایشان به نمایش همگان می‌گذارد.
آشکار است در کشورهایی مانند ایران و به ویژه زرتشتیان که تاکنون این جشن ها را بیش از دیگران پاسداری کرده اند، نه تنها مانند سده‌ها وسال های گذشته همچنان باشکوه برگزار خواهد شد، بلکه آنان‌که با این جشن‌های کهن ایرانی کمتر آشنا شده‌اند؛ به بازنگری، فراگیری و چند وچون آنها روی خواهند آورد.
چه اسناد ومدارکی برای ثبت این دو جشن از دید یونسکو پذیرفتنی است؟
نخست باید نشان داده شود که این جشن‌ها فراموش نشده‌اند و با آداب ویژه‌ی خود همچنان زنده و پویا می‌باشند.
دوم، پیشینه‌ی این جشن‌ها را در گزینه‌های تاریخی، دینی، حماسی، استوره و باور مردم پژوهش کرد وهر یک را به یاری بن‌مایه‌ی درست، جداگانه گردآوری و به پرونده‌ی آن در یونسکو پیوست   کرد.
سوم از آیین هایی که تاکنون در روستاها و شهرها، درکشورهای گوناگون برگزار شده و به این جشن ها بستگی دارند، عکس وفیلم فراهم کرد تا نشان داده شود که جشن سده ومهرگان اکنون نیز در بین برخی از مردم جهان جایگاه ویژه و ارزشمندی دارد.
چهارم، آنگاه که نیاز باشد، سایت اینترنتی ویژه آماده خواهد شد تا با گردآوری هرچه بیشتر دستینه (:امضا)، به همراه دولت‌های هرکشوری درخواست مردم نیز به سازمان ملل ارسال گردد.
به نظر شما بهتر نیست نخست برای سده با دیرینگی بیشتر اقدام شود وپس از چند سال برای مهرگان؟
آشکار است که هریک از جشن ها جداگانه به ثبت جهانی یونسکو خواهد رسید. به همین روی دو پرونده به نام جشن‌های مهرگان و سده به بخش فرهنگی سازمان‌ ملل پیشنهاد شده است. ولی از آنجا که چند سالی است مردم تاجیکستان با پشتیبانی دولت این کشور، با بهره‌ گیری از آنچه در برگزاری سده  و مهرگان در ایران باستان پژوهش کرده بودند، هردو جشن را در این کشور آیین ملی نام نهاده وهرسال برگزار می‌کنند. هر دو پرونده را با هم برای ثبت جهانی، به یونسکو پیشنهاد داده است.
چرا این پرونده مشترک باشد و تنها به نام ایران ثبت جهانی نشود؟
هرکشوری پروانه دارد تا آثار مهرازی، زاستاری و فرهنگی خویش را برای ثبت جهانی به یونسکو پیشنهاد دهد.
دوات ایران در دو دهه‌ی گذشته آثار فراوانی را به یونسکو پیشنهاد داده است. اندکی از آنان را برشمردیم ولی آیین‌های باستانی این کشور را تاکنون در برتری(:اولویت) پیشنهادهای خود قرار نداده است. همانند نوروز که باهمراهی چند کشور در گستره‌ی فرهنگی ایران باستان در یونسکو پذیرفته شد.
گنجینه‌های مینوی برتر که کشور ایران از سال ۲۰۰۹ تا سال ۲۰۱۷ به دفتر یونسکو پیشنهاد داده چنین است:
1- ردیف در موسیقی، سال ۲۰۰۹
2-بافتن فرش در استان فارس، سال ۲۰۱۰
3- بافتن فرش در کاشان، سال ۲۰۱۰
4- آیین پهلوانی در زور خانه، سال۲۰۱۰
5-موسیقی ”بخشی“ در خراسان، سال ۲۰۱۰
6- مراسم تعزیه خوانی، سال ۲۰۱۰
7- هنر ساختن ”لنج“  در خلیج فارس، سال ۲۰۱۱
8- هنر نقالی، سال ۲۰۱۱
9- مراسم قالی شویی در کاشان، سال ۲۰۱۲
10- پخت نان لواش با همکاری، آذربایجان، ترکیه، قزاقستان وقرقیزستان، سال ۲۰۱۶
11- جشن نوروز با همکاری افغانستان،  آذربایجان، هند، عراق، پاکستان، تاجیکستان، ترکیه، قزاقستان، قرقیزستان، ترکمنستان و اوزبکستان، سال ۲۰۱۶
12- ساز کمانچه باهمکاری آذربایجان، سال ۲۰۱۷
اکنون نیز یکی از همان کشورها در گستره‌ی فرهنگی درخواست ثبت جهانی دو جشن دیگر را پیشنهاد داده است که بی‌گمان ایران ودیگر کشورها نیز پشتیبانی وهمراهی خود را اندک اندک به سازمان ملل ارسال خواهند کرد.‌
گفتنی است جشن های باستانی ایران به روزگاری بنیاد گرفته‌اند، که سرزمین ایران فراخ‌تر از مرزهای سیاسی کنونی بوده است وآشکار است که ریشه‌های فرهنگی یکسانی در بیشتر آن کشورها به یادگار مانده است. بنابراین این دو جشن نیز از آنِ ایران درون مرزى نیست و بخشی از گنجینه آیین‌های گستره فرهنگ ایرانی است.
برنامه ثبت جهانی سده ومهرگان تاکنون چه اندازه پیشرفت داشته وچه اقدام هایی صورت گرفته است؟
تاجیکستان در ماه اكتبر ٢٠١٧ درخواست ثبت جهانی جشن‌های مهرگان و سده را با درخواست کتبی به یونسكو پیشنهاد داده است. درخواست همکاری به کشورهای دیگر در گستره‌ی فرهنگی ایران را داشته و دارد.
بی‌گمان از آن زمان پی گیری مورد نیاز برای تکمیل پرونده جشن ها را داشته و در پی پژوهش بیشتر برآمده تا چگونگی برگزاری آن را با ارسال عکس وفیلم با برگردان به زبان انگلیسی به یونسکو گزارش دهد.
از نهادهای فرهنگی گستره‌ی فرهنگ ایران خواسته شده تا یاری و پشتیبانی خود را بیان کنند.
هم اکنون نهادهایی فرهنگی و هازمانی در پاریس همراهی خویش را برای آگاهی‌رسانی بیشتر بیان کرده‌اند به همین روی گروهی در تلگرام تشکیل شده تا خواستاران فرهنگ باستانی ایران، هموندی گروه را بپذیرند و با هماهنگی بیشتری به پژوهش و آگاهی رسانی جشن‌ها بپردازند.
آگهی همکاری در تلگرام به زبان‌های گوناگون برگردان شده تا بسیاری از کشورها به شیوه‌ی ساده‌تری با جشن‌ها آشنا شوند.
چنانچه نیاز باشد سایتی برای گردآوری دستینه (:امضا) به یونسکو بنیاد خواهد شد تا از خواستاران برای دستینه رایانه‌ای فراخوان همراهی برقرار گردد.
چه نوع همکاری و انتظاری از همکیشان در ایران وجهان دارید؟
پس از اینکه چند نهاد فرهنگی، هازمانی فرانسه همراهی خود را با دولت تاجیکستان در راستای ثبت جهانی جشن‌های مهرگان وسده بیان کردند. برخی از دوستان ایرانی به ویژه زرتشتیان با ساده باوری چنین پنداشته‌اند که قرار است از این پس این جشن ها به تاجیکستان وفرانسه برسد وپس از ثبت جهانی برگزاری این جشن در ایران مشکل آفرین ودگرگون گردد!
آشکار است که هریک از این جشن ها پیشینه‌ی چند هزار ساله دارند. چنانکه شاهنامه فردوسی گزارش داده است؛ مهرگان به روزگار “فریدون” وپیروزی او بر آژی دهاک می رسد – جشن یکسان شدن روز وشب همانند نوروز در پاییز است – روزمهر از ماه مهر درگاه شماری ویژه‌ی زرتشتیان است – در روزگار باستان جشن مهرگان پس از نوروز، جشن باشکوه ایرانیان بوده است.
جشن سده نیز که گاه مهار شدن ودر اختیار آوردن آتش است که فردوسی نامدار آن را به دوران “هوشنگ” نسبت داده است.
گفتنی است هرچند پس از ساسانیان گاهگاهی دولت‌ها نیز به برگزاری این جشن‌ها تمایل نشان داده‌اند که نمونه برگزاری آنها نیز در تاریخ هزار سال گذشته ثبت شده است. بسیاری از چکامه سرایان (:شاعران) نیز به جایگاه وارزش این جشن‌ها پرداخته‌اند، ولی برخی ازحکومت‌ها با پیش داوری ناآگاهانه این آیین‌ها را تنها از آنِ پیروان زرتشت دانسته و شاید با نگاه نادرست”آتش پرستی”؛ به جشن سده اندیشه داشته‌اند. بدین روی سده و مهرگان، تیرگان، اسپندگان و… نه تنها همانند نوروز، شب چله، سیزده بدر و چهارشنبه سوری، درهمه ایران فراگیر نشده، بلکه در سال‌های گذشته  از زرتشتیان نیز در برپایی چنین آیین‌هایی پشتیبانی مناسب نشده است.
ناگفته پیداست که مزدیسنان برخود می‌بالند که برگزاری چنین جشن‌هایی را که از روزگار باستان به یادگارمانده است، تاکنون به خوبی پاسداری کرده و با همه تنش‌ها وکاستی‌هایی که در برپایی آنها داشته‌اند، امانت مینوی و با ارزش نیاکان را به آیندگان می‌سپارند. آیین “مهرایزد” همان جشن مهرگان باستانی است که پنج روز پی در پی، دربرخی از روستاهای یزد همچنان برپا می‌شود. آیین”هیرومبا” که با گردآوری هیزم در”پیرهریشت” وآتش افروزی در شریف‌آباد اردکان است نیز یادگاری از جشن سده باستانی در ایران می‌باشد. گفتنی است در روستای خرمشاه، آیین “شاخ شاخ دربند” و در روستاهایی مانند اله‌آباد و نرسی‌آباد در یزد نیز آیین”هیبیدوگ” با گردآوری هیزم و آتش افروزی همراه بوده که به جشن سده نسبت داشته است.
آنگاه که یک آیین و جشن، به نام‌ میراث مینوی به ثبت جهانی برسد. گذشته از آن که کدام کشور درآغاز پیشنهاد آن را به یونسکو داده باشد، چنانچه در سازمان ملل پذیرفته شود. نه تنها ساختمان وبنایی کهن نیست که در اختیار یک کشور قرار گیرد، بلکه از آن پس برگزاری چنین آیین‌هایی در کشورهای دیگر نیز پژوهش وبازسازی خواهد شد و هرسال با پیوستن مردمانی بیشتر در هر کشور، برپایی آیین‌های به ثبت رسیده جهانی، با شکوه  بیشتر پشتیبانی شده و همراه خواهد بود.
یادآوری می‌شود از سال ۲۰۱۰ میلادی که یونسکو، جشن نوروز را میراث مینوی جهان به ثبت رسانید. نه تنها روز ۲۱ مارس درگاه شماری بسیاری از کشورها به نام نوروز ایران به ثبت رسیده بلکه اکنون ۳۰۰ میلیون نفر در جهان چشم به راه رسیدن بهار ایرانی و برپایی جشن‌هایی به نام نوروز با کارناوال ها وشادی‌های گروهی در خیابان هستند. ایرانیان، افغان‌ها، کردها، تاجیکان و بسیاری از کشورها هرسال در نزدیکی برج ایفل پاریس نوروز را با گستردن سفره از نمادهای نوروزی، نمایشگاه آثاردستی وفرهنگی، خوراکی‌های ترادادی (:سنتی)، شادی وپایکوبی برپا می‌دارند. بیگمان در کشورهای گوناگون دیگر نیز نوروز ایرانی با شور و شکوه جمشیدی همراه گشته است.
بدین روی هرچند کشور تاجیکستان برای ثبت جهانی جشن سده و مهرگان در یونسکو پیش قدم شده است اگر مردم همه کشورهایی که نوروز را پاس می‌دارند، بکوشند تا این پرونده نیز دربخش فرهنگی سازمان ملل رای کافی را به دست آورده و به ثبت برسد. جشن سده ومهرگان را همه ایرانیان از هر کیش وآیینی، همچنان باشکوه پیشین برگزار خواهند کرد. افزون بر آنکه باورهای گوناگون ملت‌ها و یاوری‌های جهانی نیز پشتوانه‌ی جشن‌های سده ومهرگان خواهد شد و همبستگی کشورهای پارسی زبان و ایران‌خواه را بیشتر خواهد کرد.
بدین روی تنها چشم‌داشتی که از همکیشان داریم این است که بدون پیش داوری های نادرست! همگی همراه شویم و پشتیبان کشورهایی باشیم که به دنبال ثبت جهانی آداب و آیین‌هایی باستانی سرزمین پهناور دوران هخامنشی در ایرانند. بهتر است تا کشورهای جدا شده از آن روزگار را هم‌اندیش، هم فرهنگ، همدل، همراه و از خویشان ایرانی خویش بدانیم.
درپایان سخن وپیامی در این راستا دارید؟
اکنون که به شادمانى، براى بزرگداشت جشن هاى باستانى مهرگان و سده، ما گروهى از ایرانیان در فرانسه، بى هیچ وابستگى سیاسى و مالى، بر آن شدیم تا با همكارى و كوشش فرهنگ دوستان سرافراز ایران و كشورهاى پیرامون این سرزمین باستانى این دو آیین با شكوه و خجسته را در یونسكو به ثبت برسانیم. ودراین راستا نهادهایى فرهنگى مانند انجمن رودکی درپاریس، انجمن پیوند درتاجیکستان، انجمن روزجهانی نوروز درپاریس، انجمن جهانى زرتشتیان در پاریس،  انجمن فرهنگی میراث ایرانیان وانجمن آزاد درپاریس تاكنون. براى یارى رساندن و پشتیبانى از این برنامه پیشگام شده‌اند.
براى به فرژام رسیدن این خواسته نیک وباشکوه، مردم ودولت كشورهاى ایران، ازبكستان، افغانستان، تركمنستان، گرجستان، تركیه، عراق، ارمنستان، آذربایجان، پاکستان، هندوستان و دیگر كشورهاى پاس دارنده این ایین هاى باستانى و شكوهمند را فرا مى خوانیم تا هر چه بیشتر بتوانیم گزارش هایى از شیوه ى برگزارى جشن هاى سده و مهرگان درهر روستا، شهر ودیاری با پیشینه ویافته‌هاى ارزشمند گردآوریم.
به همین روی سپاسگزار خواهیم شد تا نشانی پستی، ایمیل و لینک گروه تلگرامی ثبت جهانی را به خواستاران فرهنگ ایران، به ویژه همکیشان ایران وخارج از کشور برسانند. آرمان داریم که همگان جستارها و یافته‌های پایدار و و و استواری را به گروه پیشنهاد داده تا در پایان پرونده‌ایی درخور پذیرش را به سازمان یونسکو بسپاریم.

Comité Mehrgân – Sadeh
Centre Culturel Zoroastrien
2 bis avenue de Montespan, 75116
Paris – France

 Email: [email protected]
Telegram: https:/t.me/joinchat/BzAxYBBQQyVMoMPiazRR4A