بادخورک‌ها؛ چابک و خستگی‌ناپذیر

یک چیز بگوییم که باورش سخت باشد، اما راست است و حقیقت دارد. پرنده‌هایی هستند به نام «بادخورک» که شش ماه بدون لحظه‌ای ایستادن و نفس تازه کردن، پرواز می‌کنند و در این شش ماه هرگز به زمین برنمی‌گردند! دهانمان از شگفتی باز می‌ماند. مگر شدنی است؟ زار و زندگی ندارند؟ خسته نمی‌شوند؟ این‌ها به کنار، چه می‌خورند؟ هوا؟ پرنده‌شناسان پاسخ این پرسش‌ها را می‌دانند و دیرتر به آن اشاره می‌کنیم. اما بادخورک‌ها خوب کاری می‌کنند که بیشتر زندگی‌شان را در آسمان می‌گذرانند. زمین که باشند جز بشور و بساب و گردگیری مگر کار دیگری هست؟ اما در آسمان، اگر بی‌لک باشد، از این خبرها نیست.  پس آسمان می‌ارزد به زمین با هزارجور آلودگی‌اش. خودِ پرنده‌شناسان هم از این زمان دراز پرواز بادخوراک‌ها انگشت به دهان مانده‌اند. کمتر پرنده‌ای پیدا می‌شود که توان پروازی چنین طولانی و بی‌گسست داشته باشد. از این دید، بادخورک‌ها یگانه و بی‌همتا هستند.
اینکه بادخورک‌ها در میان همه‌ی پرندگان رکورددار پرواز بدون استراحت هستند، کشف موسسه‌ی پرنده‌شناسی کشور سوییس است. آن‌ها دستگاهی یک گِرمی را به بادخورک‌ها بستند تا شتاب و موقعیت جغرافیایی آن‌ها را ثبت کنند. اندازه‌گیری‌ها نشان داد که این پرنده، شش ماه بال می‌زند بدون آنکه به زمین برگردد. لحظه‌ای هم به خواب نمی‌رود. برخی می‌گویند که نیمی از مغز او به خواب می‌رود، آن هم تنها برای چند ثانیه و نیمه‌ی دیگرِ مغز هوشیار است. در این زمانِ شش ماهه خوراک این پرنده پلانکتون‌های هواست. پلانکتون‌ها موجوداتی بسیار بسیار ریز هستند. برای نوشیدن آب نیز ارتفاع پروازشان را پایین می‌آورند، به گونه ای که به سطح آب نزدیک بشوند. در همان زمان حرکت، دهانشان را باز نگه‌می‌دارند و به سطح آب نزدیک می‌کنند و آب می‌خورند. بادخورک‌ها بدین‌شیوه زمستان‌ها از کوه‌های آلپ تا قاره‌ی آفریقا پرواز می‌کنند و خود را به سرزمین‌های گرم می‌رسانند.

بادخورک‌ها این توانایی را دارند که شکل بال‌هایشان را با چگونگی پروازشان تغییر بدهند. بهترین شیوه برای آن‌ها زمانی است که بال‌هایشان را کشیده نگه‌می‌دارند. در این زمان با سرعتِ پایین پرواز می‌کنند؛ هرچند می‌توانند سرعت خود را تا 110 کیلومتر در ساعت نیز برسانند! بال بادخورک‌ها بلند است، حتا بلندتر از بدنشان. آن همه پرواز طولانی به چنان بال‌های بلندی هم نیاز دارد. بال‌های جمع شده‌ی آن‌ها شکل داس‌مانندی پیدا می‌کند. این را هم بگوییم که بادخورک‌ها چندان دوست ندارند که روی ساقه‌ها بنشینند. برای فراهم آوردن خوراک هم در همان زمان پرواز حشره‌ها را در هوا می‌قاپند و می‌گیرند و می‌خورند.
شمار گونه‌های بادخورک جهان فراوان است. آنچه در ایران پیدا می‌شود بادخورک‌های معمولی، کوهی، دودی و کوچک است. چون بیشتر زندگی آن‌ها در آسمان می‌گذرد، شناسایی و مستندنگاری این پرنده به‌راستی دشوار است. گاهی ردی از آن‌ها پیدا می‌شود و خبرش به گوش ما هم می‌رسد. چندی پیش بود که در پناهگاه حیات وحش یخاب شهرستان آران و بیدگل خط پرواز بادخورک‌ها را دیدند و گزارش کردند.

ویژگی‌های دیگر بادخورک‌ها
این پرنده را بیشتر در بخش‌های گرمسیری باید جست و پیدا کرد، چون میانه‌ای با سرما و یخ بندان ندارد. پَرهای قهوه‌ای‌رنگی دارند، یا خاکستری. گفتیم که بال‌هایشان دراز است. این را هم بگوییم که آن بال‌های کشیده، نوک‌تیز هستند. دُم آن‌ها هم دوشاخه است و زیبا.
باید خیال به قفس انداختن بادخورک‌ها را از سر بیرون کرد. بگذریم از اینکه در قفس نگه‌داشتن هر پرنده‌ای کار ناروایی است و جز آزار آنان نتیجه‌ای ندارد. با این همه، بادخورک هرگز تَن به این کار نمی‌دهد و آنقدر خودش را به میله‌های قفس می‌کوبد تا او را آزاد کنند یا جان بدهد. حتا اگر گرسنه هم باشد، لب به خوراک نمی‌زند و جز رهایی از قفس چیزی دیگر نمی‌خواهد.
نر و ماده‌ی بادخورک‌ها یک شکل است. و پاهای بسیار کوتاهی دارند. از همه کوتاه‌تر پاهای بادخورک‌های دودی است. آن‌ها از پاهای خود برای چسبیدن به درخت یا هر سطح عمودی دیگری بهره می‌برند. بادخورک دودی یک جدایی دیگر با دیگر بادخورک‌ها دارد: بال زدنش تندتر است.
صدایی که از حنجره‌ی بادخورک‌ها شنیده می‌شود چیزی مانند «شری ی ی» است. این صدا آهنگین و شنیدنی است. بادخورک‌ها پایشان به زمین که می‌رسد در شکاف صخره‌ها یا تنه‌ی درختان آشیانه می‌سازند و زمانی که شاد و بی‌غم‌وغصه‌اند صدای شری شری‌شان به گوش می‌رسد. آن‌ها ساخت‌مایه‌ی آشیانه‌شان را با بزاق دهان به هم می‌چسبانند. شگفتی این پرنده به‌راستی که یکی دو تا نیست و فراوان است.
گاهی بادخورک‌ها را با پرستوها یکی می‌گیرند. اما این دو از هم جدا هستند. یک تفاوت آشکارشان به لکه‌ی سفیدرنگی برمی‌گردد که در دُم‌گاه پرستو هست و در بادخورک‌ها دیده نمی‌شود. هرچند بادخورک‌ها را باید از راسته و رده‌ی پرستوسانان دانست.

بادخورک کوچک پَروبالی یکدست سیاه دارد، اما چانه و گلویش سفید است. رنگ بادخورک دودی، قهوه‌ای است که اندکی به خاکستری کمرنگ پهلو می‌زند. بادخورک کوهی نیز در کوهستان‌های سنگی بلند دیده می‌شود. زمان‌هایی نیز باید آن‌ها را در صخره‌هایی دید که روبه دریا دارند. کوهی‌ها گروهی آشیانه‌ی فنجانی‌شکل خود را می‌سازند.
خوشبختانه بادخورک‌ها را خطر چندانی تهدید نمی‌کند و در فهرست قرمز پرندگان جا ندارند. شاید بدان‌سبب که یکسره در پرواز و رفت‌وآمد هستند و دست‌یابی به آن‌ها آسان نیست.

*با بهره‌جویی از تارنماهای: «خبر آنلاین»؛ «پرندگان ایران» و «ویکیجو».