یزد تنها با سرو ابرکو شناخته نمی‌شود؛ آنجا رویشگاه درختان پیر و دیرزیستی است که سده‌ها و هزاره‌هاست که زندگی سبز و سایه‌افکنشان ادامه دارد. آن درختان شکوهمند، در یاد و حافظه‌ی و نگاه ما ماندگارند و تاریخ و فرهنگمان را با یادکرد از آن‌هاست که می‌شناسانیم. مگر نه اینکه درختِ سرو نماد ایران و فرهنگ ایرانی است؟ مگر نه اینکه برگ‌های فرهنگ نیاکانی ما آکنده از یادآوری این سخن است که نگاهبان درختان و روییدنی‌ها باشیم؟ پس درخت پیوندی ناگسستی با ایران دارد. درختانی که شماری از دیرینه‌ترین آن‌ها، یزد را پُرآوازه‌تر ساخته‌اند و آن بخش از سرزمین ما را طراوات و تازگی دوچندان بخشیده‌اند.
در استان یزد 10 درخت چنار کهنسال، دو درخت گردو، چهار بُنه، 17 سرو شیراز، دو درخت توت، یک اُرس، یک زبان گنجشک و یک درخت پده (گونه‌ای از درختان صنوبری) شناسایی و ثبت شده‌اند که همگی از درختان دیرینه‌سال ایران شناخته می‌شوند.
سرو مهریز
در شهر مهریز، در جایی که منگ‌آباد نامیده می‌شود، درخت سرو پیری دیده می‌شود که گاه دیرینگی آن را 1400 سال و گاه حتا 2000 سال نوشته‌اند. این هم دردسری است که آمار باریک‌بینانه و یکسانی از سن و ویژگی‌های درختان کهنسال کشورمان در دست نیست و بازگفت‌ها (:روایت‌ها) ناهمسان است!
سرو مهریز 14 متر بلندا دارد و راست قامت و دیدنی است؛ هرچند بخشی از شاخه‌های جنوبی آن، در گذر زمان و دگرگونی‌های اقلیمی، شکسته شده است. این سرو، پس از سرو ابرکوه، دومین درخت کهنسال استان یزد شناخته می‌شود. قطر تنه‌ی آن 183 سانتی‌متر است و پوشش تاج آن بیش از صدمتر مربع را دربرمی‌گیرد.
می‌گویند دختر یزدگرد سوم ساسانی این درخت را کاشته است. شاید این سخن افسانه‌گون و شاید هم حقیقتی تاریخی باشد. هرچه هست، باور مردم مهریز چنین است که شاهدخت ساسانی هنگام گذر از شهرِ آن‌ها، این درخت سرو را به یادگار کاشت و مردم از آن نگاهبانی کردند و نسل به نسل در پایدار ماندنش کوشیدند.
در سال 1340 خورشیدی، چنان توفان تند و ویران‌گری در مهریز وزیدن گرفت که 10 متر از قامت این سرو را شکست و بلندای آن را کاهش داد. اکنون گِرداگِرد آن را سنگفرش کرده‌اند. در سال 1387 نیز در فهرست آثار طبیعی و ملی ایران ثبت شده است تا نگاهبانی از آن بهتر انجام شود.
سرو چم
در روستای زرتشتی‌نشین چم، در شهرستان تفت، درخت دیرسالی دیده می‌شود که درباره‌ی سال‌های زندگی آن دیدگاه یکسانی وجود ندارد. گاه آن را 3500 ساله، گاه 3000 ساله و گاه میان 600 تا 550 سال یاد کرده‌اند. 3500 سال کجا و 550 سال کجا؟ چرا بررسی درست و سنجیده‌ای از درختان کهن سرزمین‌مان نمی‌شود تا این همه چندگانگی و سردرگمی وجود نداشته باشد؟ هر جوینده‌ای در بررسی درختان کهن ایران بارها و بارها از خود می‌پرسد: کدام یک از عددها و آمارهای چندگانه درست است و به کدام یک باید اعتماد کرد؟ به هر روی، زمانی که سرو چم در سال 1388 ثبت ملی شد (با شماره‌ی 40) از آن به نام درختی 3500 ساله یاد کردند.
این درخت 18 متر (و به سخن دیگر: 28 متر) بلندا دارد. قطر تنه‌ی آن 160 سانتی‌متر است و 71 متر مربع پوشش تاج آن است. سرو چم در حیاط آتشکده‌ی روستا جای دارد و در کنار آن جایی برای روشن کردن شمع ساخته شده است. چندین دهه پیش هجوم ملخ‌ها آسیب‌هایی به این درخت زد. خشک شدن درخت نیز در چند سال پیش، تنه‌ی آن را آسیب رساند. در امردادماه سال 1399 بود که مردمان چم، درخت کهنسال روستای خود را شست‌وشو دادند و در شادابی بیش‌ترش کوشش کوشیدند.
سرو دربید
درون باغ‌های روستای دربید، در بخش زارچ یزد، دو درخت سرو دیده می‌شود که نخستین آن‌ها دیرینگی‌ای میان 630 تا 660 سال دارد. هر دو درخت ثبت ملی شده‌اند. سرو نخست، 19 متر بلندا گرفته است و تاج پوششی‌اش 177 متر مربع است. قطر تنه‌ی آن نیز به 118 سانتی‌متر می‌رسد. در بهار سال 1397 خورشیدی، سنگفرش گستره‌ی پیرامونی آن انجام گرفت. این کار با دیده‌بانی اداره‌ی میراث فرهنگی و بنیاد مسکن بوده است و گویا در سر و سامان دادن به محوطه‌ی سرو از سیمان نیز استفاده کرده‌اند! راستی، سیمان ریشه‌ی درخت را نمی‌خشکاند؟!
سرو شادکام
این درخت 35 متری، در روستای شادکام، در شهرستان بافق روییده است. دیرینگی آن را در جایی میان 480 تا 530 سال نوشته‌اند و در جایی دیگر 1000 سال! سرو شادکام در میان دره‌ای زیبا جای گرفته و در بهمن‌ماه 1395 ثبت ملی شده است.
از چند درخت کهنسال دیگر استان یزد نیز یاد کنیم. یکی گردوی کُرخنگان است که دیرینگی آن سر به 420 سال می‌زند و 16 متر بلندا دارد. البته در برخی نوشته‌ها از زندگی 700 تا 750 ساله‌ی این درخت نیز یاد شده است! کُرخنگان در شهرستان مروست استان یزد است.
دیگری درخت گردوی نیر، در شهر نیر، در شهرستان تفت است. بلندایی 11 متری دارد و دیرینگی آن 650 ساله است. چنار نصرآباد نیز در 37 کیلومتری شمال باختری تفت جای دارد و دیرسالی آن سر به 1500 سال می‌زند. تنه‌ی این درخت تُوخالی شده است.
*با بهره‌جویی از: جستار «سروهای کهنسال ایران» نوشته‌ی مصطفی خوشنویس و دیگران (مجله طبیعت ایران، جلد سوم، شماره سوم، امرداد و شهریور 1397)؛ و نیز تارنمای «یزد نیوز».
