سازه‌ی تاریخی امیرچخماق یزد پس از سیل هفتم امردادماه، دچار آسیب‌های چشمگیری شده و روند ویرانی آن که از سال‌ها پیش نسبت به آن هشدار داده شده بود، پیشروی کرده است.
یک کارشناس مرمت و احیای بناهای تاریخی با پایش «امیر چخماق» پس از سیل یزد، گزارش ریزبینانه‌ای (:دقیقی) از واپسین وضعیت آن ارایه کرد و گفت: سیل، فرآیند ویرانی مجموعه «امیر چخماق» را تشدید کرده است و سازه به حفاظت و مرمت اضطراری نیاز دارد.
با نفوذ سیل به بافت تاریخی شهر میراث جهانی یزد، نزدیک‌به ۲۴۰ خانه تاریخی در عرصه و حریم، ویران شده است. مسوولان میراث فرهنگی گفته‌اند آثار شاخص یزد، همچون مسجد جامع، از آسیب سیل در امان مانده‌اند، اما اکنون پس از پایش و ارزیابی کارشناسان و متخصصان مرمت و معماری، وضعیت آثار تاریخی شاخص یزد روشن‌تر شده است. کاوه منصوری، دکتری مرمت و احیا بناها و بافت‌های تاریخی دانشگاه هنر اصفهان و کارشناس ارشد مهندسان مشاور عمارت خورشید، به همراه گروهی از مهندسان و مرمت‌گران همکار خود، تکیه امیرچخماق را بررسی و پایش کرده است. او درباره‌ی وضعیت و آسیب‌های این سازه‌ی شاخص در سیل هفته‌ی گذشته، در گفت‌وگو با ایسنا، نخست این نکته را یادآور شد که یزد در گذشته هم پیشینه‌ی سیل داشته و اگر در گذشته سیل با تواتر زمانی طولانی‌مدت‌تری رخ می‌داده است، اکنون با تشدید بحران‌های طبیعی و تغییرات اقلیمی در سراسر زیست‌بوم، فاصله‌های جاری شدن سیل‌ها کوتاه‌تر شده است.
این مرمت‌گر سپس با اشاره به پیشینه‌ی مهندسان مشاور عمارت خورشید در پژوهش و بررسی تکیه امیرچخماق در یک دهه‌ی گذشته و همچنین بررسی‌هایی که پس از سیل هفته‌ی پیش انجام داده‌اند، گفت: پیش‌بینی ما در بررسی سال‌های ۹۲-۱۳۹۱ بر این بود که لایه‌های پایین‌تر خاک در بستر تکیه امیرچخماق به دلیل توان رُمبندگی با خطر بالا، امکان ویرانی و فروپاشی آنی بر اثر رطوبت را فراهم می‌کند.
منصوری به ارایه برآیند آن طرح به بیش از سه مدیر کل استان یزد در دهه‌ی گذشته و ارایه اخطارهای دوباره پس از پایان دوره‌ی قرارداد مشاور، بر این موضوع اشاره کرد که: «مشاور پروژه به جهت اطمینان از نتایج پژوهش‌های میدانی و آزمایشگاهی و برای پیشگیری از وقوع حادثه غیرمترقبه در بنا، در سال‌های ۱۳۹۳ تا ۱۳۹۶ به‌صورت مداوم از طریق مکاتبه با مدیریت وقت میراث استان، آسیب‌پذیری بنا را پیش‌بینی کرده و وضعیت بحرانی بنا را حداقل در چهار نامه اعلام کرده است».
او افزود: آن زمان تشخیص کارشناسان اداره میراث فرهنگی استان یزد بر این بود که وضعیت بنا به پیچیدگی و حادی‌ای که گزارش شده، نیست؛ در نتیجه پروژه آرشیو شد تا این‌که دوباره در سال‌های ۹۷-۱۳۹۶ اخطار وضعیت داده شد. اکنون پس از بارش‌های سیل‌آسا در یزد، وضعیت تکیه را در بازدید روز دوشنبه (۱۰ امرداد) با حساسیت بالا بررسی کردیم. تایید می‌کنم که همه‌ی ویرانی‌های دیده‌شده های در سازه برآمده از سیل هفته‌ی گذشته نیست و سازه پیش از این دچار مشکلات پرشماری بوده است؛ چنان‌که شاهدهای گچیِ پیشین که از سوی کارشناسان میراث روی تَرک‌ها و بخش‌هایی از سازه نصب شده بودند، به دلیل فعال بودن ترک‌ها، دچار شکستگی شده بودند.
منصوری، تصویرهایی از وضعیت کنونی امیرچخماق را در دسترس ایسنا قرار داد و درباره‌ی برآیند پایش‌ها، توضیح داد: زمانی که در یزد سیل آمد، خویشکاری (:مسوولیت) حرفه‌ای، اخلاقی و اجتماعی ما را بر آن داشت تا برای ارزیابی دقیق تکیه امیرچخماق اقدام کنیم. به همین دلیل، بدون از دست دادن زمان، در هماهنگی با هموندان (:اعضای) انجمن صنفی مرمت استان یزد و با پشتیبانی مدیران اداره‌کل میراث فرهنگی، برای پایش سازه، راهی یزد شدیم. پس از بررسی، این نتیجه گرفته شد که یکسری آسیب‌ها از پیش روی سازه ایجاد شده، اما سیل فرآیند ویرانی را با پیشروی روبه‌رو کرده است.
او در دنباله افزود: پس از بارش‌ها، آبگیر بزرگی به ژرفای نزدیک‌به ۲۰ سانتی‌متر در محوطه‌ی باختری روبه‌روی تکیه تشکیل شده بود که آب آن کم‌کم جذب زیرزمین تکیه شده و در خاک بستر فرو رفته است. این رطوبت، دقیقا عامل بنیادین(:اساسی) پیشروی وضعیت خاک رُمبنده و عامل تغییر شکل آن شده است؛ به‌گونه‌ای که با شدت یافتن تغییر بستر، عوارض آن به‌گونه‌ی مستقیم درسازه قابل دیدن است. این عوارض شامل رطوبت‌زدگی شدید پایه‌های زیرین، ویران‌شدن ملات‌ها و از میان رفتن مقاومت پایه‌های باربر، نفوذ رطوبت به بدنه‌های داخلی خشتی بنا، ناشاغولی پایه‌ها، تشدید ترک‌های پیشین و ایجاد ترک‌های تازه در سازه، تورم و برآمدگی در کف ایوانچه‌های جنوبی و پدیدارشدن شکم‌دادگی در بخش‌های زیرین مناره‌ی جنوبی و … است.
این کارشناس مرمت یادآوری کرد: سازه‌ی امیرچخماق از دید فنی به حفاظت و مرمت بی‌درنگ (:اضطراری ) نیاز دارد و باید کارهای فوری در آن انجام شود.
منصوری گفت: در نشست کمیته فنی و مشورتی که با ریاست آقای دکتر هادی احمدی، مدیرکل دفتر حفظ و احیا، و در حضور ریاست اداره کل میراث فرهنگی یزد (آقای دکتر آخوندی) و معاونت حفظ و احیاء استان (آقای مهندس شاکری)، کارشناسان و اعضای انجمن صفی مرمت داشتیم، گزارش کاملی از نتایج بررسی و پایش تکیه امیرچخماق در سیل هفته‌ی گذشته ارایه کردیم و تصمیم‌هایی گرفته شد.
او با پافشاری بر این‌که «تکیه امیرچقماق به اقداماتی فوری برای رفع خطر نیاز دارد»، گفت: ما باید در آغاز این بیمار را زنده نگه‌داریم تا سپس برای ادامه‌ی زندگی او کارهایی انجام دهیم.
منصوری با بیان این‌که «هنوز نمی‌توان با قطعیت میزان خسارت سازه امیرچخماق از سیل هفته‌ی پیش را مشخص کرد»، درباره اقدامات اضطراری پیشنهادشده، توضیح داد: باید بی‌درنگ جلوی نفوذ آب به مجموعه گرفته شود. مغازه‌هایی که زیر تکیه فعال هستند، سابقه داشته که آب را پای تکیه رها کرده‌اند؛ بنابراین بایسته است از هر جریان آبی در بیرون سازه، که امکان جمع‌شدن و نفوذ آن وجود دارد، جلوگیری شود. افزون‌بر این، جلوی پیشروی ترک‌ها گرفته شود تا آب از راه ترک‌ها وارد بدنه‌های خشتی سازه نشود.
این مرمت‌گر، آرمان از این کارها را جلوگیری از گسترش ویرانی در پیِ عوامل جوی و تشدید وضعیت خاک بستر عنوان کرد و گفت: پس از کارهای بایسته و رفع خطر، می‌توان کارهای مهندسی را انجام داد. برای این موضوع، روند شناسایی دقیقی را پیش‌بینی کرده‌ایم که دربردارنده‌ی فتوگرامتری، پایش مقاطع عرضی سازه، انجام پژوهش‌های ژئوتکنیک، GPR و نصب ترک‌سنج‌های الکترونیکی برای پایش لحظه‌ای سازه است. پس از روشن شدن برآیند این پژوهش‌ها، امکان دخالت‌های پیچیده‌تر برای استوار‌سازی خاک، دیواره‌های خشتی و آجری سازه و مناره‌ها را برای تثبت در وضعیت مناسب را خواهیم داشت.
منصوری در پایان با اشاره به حساسیت‌هایی که درباره‌ی بافت تاریخی یزد و آثار ارزشمند آن وجود دارد، پافشاری کرد: هیچ کاری بدون شناخت ریزبینانه، ارزیابی همه‌جانبه اثر و بدون گرفتن دیدگاه‌های کارشناسی متخصصان حوزه‌ی مرمت و کارشناسان میراث کشور در تکیه‌ی امیرچقماق صورت نخواهد گرفت.
*مجموعه امیرچخماق یزد دربردارنده‌ی بازار، تکیه، مسجد و دو آب‌انبار است که دیرینگی‌شان به دوره تیموریان می‌رسد.
تکیه امیر چخماق در سال ۱۳۳۰ به‌گونه‌ی جداگانه در فهرست میراث ملی ثبت شده است.
بررسی‌های میدانی از سوی تیم مهندسان مشاور و نصب تَرک‌سنج‌های مدرج برای کنترل فعال بودن ترک‌ها و میزان آن‌ها
نمونه‌ای از تَرک‌سنج نصب‌شده در کاربندی تزیینی شاه‌نشین طبقه دوم سازه
پیشرفت ترک‌ها در پیِ نفوذ رطوبت
آب‌شستگی بدنه‌های خشتی در پیِ از بارش‌های چند روز گذشته
آب‌شستگی بدنه‌های خشتی در پیِ بارش‌های هفته‌ی گذشته و ویرانی لبه‌های بیرونی در پشت‌بام تکیه
رانش پایه‌ی مناره‌ی جنوبی به سوی غرب در پیِ پیشروی تنش سازه
