باغ گلشن؛ سبزینه‌ای میان دو کویر

اگر بخواهیم جایی سرسبز و آباد را در میان دشتی خشک پیش چشم بیاوریم، شاید شگفت‌زده شویم. در میان کویر و بیابان کسی انتظار دیدن سبزینگی و آبادی را ندارد. اما در ایران ما و زیست‌بوم زیبا‌یمان، چنین جایی هست. در میان دو کویر نمک‌زار ایران، کویر لوت و دشت لوت، باغی بسیار دل‌ربا و تماشایی خودنمایی می‌کند که با گل‌های رنگارنگش، با درختان بلند و سایه‌گسترش، جهانی دیگر پیش نگاه ما می‌گسترد. آنجا را «باغ گلشن» می‌نامند.

باغ گلشن در شهر طبس در استان خراسان جنوبی است. گستره‌ای خیال‌انگیزِ هفت هکتاری است، با درازایی بیش از 260 متر و پهنایی به همان اندازه. این باغ، به‌راستی یک بهشت زمینی است! هر آنچه سبب شادمانی و نوشدن جان و روان آدمی می‌شود و زیبایی جهان ما را بازتاب می‌دهد، در این باغ هست. آن‌جا را باید دید و بسیار هم دید!
در زمانی که دولت زندیه به پایان خود می‌رسید و میان لطفعلی‌خان زند و خان قاجار، آغامحمدخان، کشمکش بود، در خراسان کسی فرمانروایی می‌کرد که او را محمدحسن‌خان عرب زنگویی می‌نامیدند. پایگاه فرمانروایی او در شهر تون (فردوس کنونی) و طبس بود. او دارایی و زمین‌های بسیار داشت. به خواست او بود که باغ گلشن را ساختند و آباد کردند و از آن سبزینه‌ای ماندگار و فریبا ساختند. سپس‌تر، خان زنگویی، از آنجا که مرد نیکوکاری بود، این باغ و بسیاری از دارایی‌هایش را وقف کرد. این کار در زمانی انجام گرفت که آغامحمدخان قاجار پادشاهی خود را در ایران گسترانیده بود.
آبرسانی باغ گلشن، جریانی همیشگی است. به سخن دیگر، وابسته به رودهای فصلی نیست که نیاز به انباشتن (ذخیره‌ی) آب داشته باشد. چون این باغ در میان کویر ساخته شده است، برای سیراب کردن درختان و گل‌وگیاه‌های آن‌جا از آب سفره‌های زیرزمینی استفاده می‌شود. افزون بر آن، چشمه‌هایی در دور و نزدیک باغ گلشن هست که در آبیاری باغ از آن‌ها برداشت می‌شود. جوی‌های فراوان، از راه کرت‌ها، آب‌ها را در سرتاسر باغ پخش می‌کنند. آب‌ها از چشمه‌های کوهستانی راهی می‌شوند، باغ گلشن را سیراب می‌کنند و سپس از زیر سردر باغ راه خود را به سوی شهر ادامه می‌دهند.

درختان میوه‌ی باغ گلشن پُرشمار است. در کنار آن‌ها درختان چنار و نخل‌ها هم سر به آسمان سوده‌اند و دیده‌وری‌هایی کم‌مانند پدید آورده‌اند. اکنون تنها باید در سایه‌سار درختان نشست، گل‌های رنگارنگ و خوش‌بو را بویید و به نغمه‌ و زمزمه‌ی دل‌انگیز آب‌های روان گوش کرد. فواره‌ها نیز رو به آسمان دارند و خنکایی پدید می‌آورند که در آن سرزمین کویری هیچ انتظارش را نداریم. باغ گلشن طبس، چنین جایی است!
زمینی که در آن باغ گلشن ساخته شده، پیش‌تر نخلستان بوده است. از این‌رو شمار نخل‌های باغ بسیار زیاد است و به دو هزار نفر (:واحد شمارش نخل) می‌رسد. نخل‌ها کهن‌ترین درختان باغ‌ هستند. در کنار آن‌ها چنارها دیده می‌شوند و درختان زیبای انار و درختان آرایه‌ای (:تزیینی) و سروها و بیدها. گل‌های رُز و اطلسی نیز که جای خود دارند!
سازه‌ی باغ گلشن همانند و هم‌سو با مهرازی (:معماری) باغ ایرانی است. این سازه دو اشکوبه‌ای است و تالار و ایوان دارد و ستون‌هایی که بنا را سرپا نگه داشته‌اند، دیدنی‌اند. افسوس که در زلزله‌ی سال 1357 طبس بخشی از این سازه ویران شد؛ هرچند سپس‌تر به همان شیوه‌ و سبکی که پیش‌تر بود، آن را بازسازی کردند. یک نکته‌ی مهم در باغ گلشن هست که باید از آن سخن گفت. باغ گلشن تنها باغ ایرانی است که به شکل مربع ساخته شده است. همه‌ی باغ‌های تاریخی ایران شکل مستطیلی دارند و در این میان تنها باغ گلشن است که از این روش پیروی نمی‌کند. تنها باغ مربعی دیگری که در جهان کهن می‌شناسیم، تاج‌محل در هندوستان است.
باغ گلشن طبس در دی‌ماه 1355 خورشیدی، در شمار آثار ملی ایران ثبت شده است.
*یاری‌نامه؛ تارنماهای: ویکی‌پدیا؛ کجارو؛ سفر در ایران.