در گذشتهها تا به امروز، در میان ایرانیان کبوتر نشانه و نماد مِهر و دوستی بوده است. از همینرو آزار کبوتران کاری ناپسند و گناه دانسته میشد و دانه و آب دادن به این پرندگان زیبا نیکوکاریای بود که باید انجام داد. به همین سبب است که در جایجای ایران سازههای کبوترخانهای به فراوانی دیده میشود. شمار این کبوترخانهها در سدههای گذشته حتا بیشتر هم بوده است. نمونههایی از این سازههای زیبا در بناب، از شهرهای استان آذربایجان شرقی، هست و هر کدام از آنها ریشه در تاریخ گذشته دارند.
تا دههی چهل خورشیدی شمار کبوترخانههای شهرستان بناب بسیار زیاد بود. این سازهها برآمده از ساختمایه (:مصالح) خشت و گِل بود. بدینگونه که در آغاز دیواری کوتاه از گل میساختند و سپس دیوار کبوترخانه را با خشت که به آن چینه میگفتند، بلندا میدادند. با همان ملات خاک رُس و کاهگِل نیز چنان نمایی به سازه میدادند که بهراستی زیبا و دیدنی بود. این سازههای کبوترخانهای را در هر روستا و شهر بناب و محلههای شهر میشد دید و شمار آنها از حساب بیرون بود.
یکی از شناختهشدهترین کبوترخانههای شهر زیبای بناب را به نام «کبوترخانهی امیرفرهنگی» میشناسیم. این اثر در خردادماه 1387 خورشیدی در شمار آثار ملی ایران ثبت شده است و دیرینگی آن به دورهی قاجار میرسد. کبوترخانهی امیرفرهنگی سه اشکوبهای است. هر اشکوب (:طبقه) آن کاربری دیگری داشته است؛ بدینگونه که اشکوب پایین جایی برای نگهداری ابزار و وسایل باغبانان و خدمتکاران بوده است؛ اشکوب میانی جایی برای آمد و رفت و زندگی کبوتران و اشکوب بالایی جای نگهبانی و دیدهبانی آن گستره. در رویدادهای جنگ جهانی دوم هواپیماهای شوروی کبوترخانهی بناب را به گمان این که برج نگهبانی پاسگاهی جنگی است، بمباران کردند. خوشبختانه در آن بمباران، سازه آسیب چندانی ندید؛ هرچند اکنون کموبیش آسیب دیده است و نیاز به باززندهسازی و رسیدگی بیشتر دارد تا از میان نرود. اهمیت مرمت کبوترخانهی امیرفرهنگی بناب نیاز به یادآوری ندارد، زیرا یکی از سازههای مهم این شهر است و میتواند در صنعت گردشگری استان نقش کارآمدی داشته باشد.
کبوترخانهی بناب را در دههی چهل خورشیدی نیکوکاری به نام عباسعلی امیرفرهنگی بازسازی کرد و به همین سبب سازهی یادشده به نام او آوازه پیدا کرده است. در آغاز دههی 90 خورشیدی بازماندگان امیرفرهنگی از میراث فرهنگی استان خواستند که کبوترخانهی امیرفرهنگی را بار دیگر بازسازی کند. این کار انجام شد و اکنون این سازه بازدیدکنندگانی دارد.
برای این که بدانیم نقش کبوترخانهها در کشاورزی مردمان سدهی پیش این سرزمین تا چه اندازه مهم و باارزش بوده است، باید به این نکته اشاره کنیم که کشاورزان در سال در دو نوبت زمین خود را کشت میکردند و سپس فراوردهی (:محصول) به دست آمده را برداشت میکردند. در یک نوبت یک محصول و در نوبت دیگر محصول دیگر کاشته میشد. این کار سبب نیروافزایی (:تقویت) زمین میشد. اما انجام چنین کاشتوبرداشت دوگانهای نیاز به کود فراوان داشت. باید زمین با کود نیرو میگرفت (:تقویت میشد) تا محصولی درخور به دست بیاید. کشاورزان کود مورد نیاز خود را از همان کبوترخانهها فراهم میکردند. اگر کبوترخانهای وجود نمیداشت فراهم کردن کود کشاورزی بسیار دشوار بود. پس سازههای کبوترخانهای نقشی مهم و اثرگذار در اقتصاد کشاورزی داشتند. افزونبر اینکه در بسیاری زمانها کود اضافهای به جا میماند. در این زمان کشاورزانی که کبوترخانه داشتند کود اضافه را میفروختند و از این راه اندوخته و پولی به دست میآوردند و به کار زندگی و نیازهای خود میزدند. از این دید، کبوترخانهها درآمدزا هم بودند.
اکنون راهورسم کشاورزی تا اندازهای دگرگون شده است و کشاورزان از کودهای شیمیایی بهره میبرند و ماشینآلات صنعتی کار کشتوورز را تغییر داده است. اما کبوترخانهها هنوز هم میتوانند به کشاورزان بومی کمک کنند؛ افزون بر اینکه سازههایی زیبا و دلپسند هستند و به کمک اقتصاد گردشگری میآیند. از اینرو نگهداری و باززندهسازی آنها بایستگی فراوان دارد.
*با بهرهجویی از تارنماهای: همگردی؛ سلامنو؛ کجارو؛ ویکیپدیا.
