در سال 1320 خورشیدی، مردم نطنز با راز ناگشوده‌ای روبه‌رو شدند که شگفتی آن‌ها را برانگیخت. در جایی با دوری اندکی از «چهارتاقی کوشک» در شهر نطنز، در خانه‌ای مسکونی، چاهی برای بهره‌برداری از آب زیرزمین کنده شد. مقنی خیلی زود دریافت که این چاه به راهی زیرزمینی می‌رسد. کوشش او و دیگران برای یافتن پایان راه به جایی نرسید. چاه دیگری در حیاط خانه کنده شد و این چاه نیز به راهرویی با دیوارهای گچی رسید. این راهروها از راهی زیرزمینی و پنهانی خبر می‌داد. هیچ‌کس نمی‌دانست ماجرا چیست و چه کسانی در چه دوره‌ای از تاریخ این راه را پدید آورده‌اند! این که چهارتاقی کوشک پیوندی با این راه پنهانی داشت؟ پرسشی است که پاسخی برای آن نیافتند. به‌ناچار روی چاه‌ها را پوشاندند!
چهارتاقی کهن کوشک در محله‌ی قصبه‌ی شهر نطنز، در استان اصفهان، ساخته شده است؛ درست در میان باغی که اکنون خانه‌های مسکونی گرداگرد آن را گرفته و دیدن این سازه‌ی کهن را کم‌وبیش دشوار کرده است.
نطنز را با باغ‌های پُرشمارَش می‌شناسیم. شهری که با گُل و گیاه و درختانش آوازه یافته است. پرورش گُل در نطنز پیشینه‌ی دور و دراز دارد و باغ‌های آن به درختان فراوان و بلند و سر به آسمان‌سایَش نامدارند. نطنز واژه‌ای باستانی و دیرینه است و ریشه‌گرفته از واژه‌های اوستایی. نطنز به معنای جای خوش آب و هواست و به‌راستی نیز این نام زیبنده‌ی آن است.
چهارتاقی کوشکِ نطنز در روزگار ساسانیان ساخته شده است و بیش از دو هزاره، از برپایی آن می‌گذرد. این سازه را بر روی سکویی که بلندایی بیش از دو متر دارد، بنا کرده‌اند. همه‌ی پهنه‌ای هم که این سازه‌ی آیینی و اجزایش را دربرمی‌گیرد، بیش از 120 متر است. آن‌چه اکنون استوارتر به‌جا مانده، بخش جنوبی چهارتاقی است. این بخش هم‌راستا با خانه‌های مسکونی است. شوربختانه در ساخت آن خانه‌ها، حریم چهارتاقی رعایت نشده است. بخش شمالی چهارتاقی به زمین‌های کشاورزی و باغ آ‌نجا راه دارد.
در زیر لایه‌ای از کاه‌اندودهای سازه، رنگ‌آمیزی‌هایی پیدا شده است. گمان می‌رود که این رنگ‌آمیزی‌ها به دوره‌ای بازمی‌گردد که چهارتاقی کاربری آیینی خود را از دست داده بود. این که شنیده شده است که درون چهارتاقی سنگ گورهایی بوده که از میان بُرده‌اند، این گمان را نیرو می‌دهد که چهارتاقی کوشک در سده‌های میانی تاریخ ایران جایی برای خاکسپاری درگذشتگان بوده و کاربری دیگرسانی یافته است.
در ساخت چهارتاقی کوشک از قلوه‌سنگ و ملات گچ و خاک استفاده شده است. سپس‌تر با اندود گچ، دیواره‌های سازه را پوشش داده‌اند. برای کلاف‌بندی سازه از الوار چوبی استفاده شده است. کلاف‌بندی روشی است که بخش‌های سازه را به هم پیوند می‌دهد و در استوارسازی بنا نقشی مهم دارد و کمک می‌کند که نیروی واردشده بر سازه به گونه‌ی یکنواخت پخش شود و از فروریختن بخشی از سازه جلوگیری کند.
چهارتاقی کوشک نطنز در سال 1311 خورشیدی، در شمار آثار ملی و تاریخی ایران ثبت شده است و از دهه‌ها پیش ارزش باستان‌شناسی و مهرازی (:مهرازی) آن شناخته شده بود. بگذریم از این‌که در همه‌ی این دهه‌ها شنیده نشده است که در نگهداری و باززنده‌سازی آن یا دستِ کم از دور کردن حریم سازه از دست‌درازی‌ها و خانه‌سازی‌ها، کاری انجام شده باشد.
اگر بگوییم که سازه‌های چهارتاقی ایران رازهای بسیاری با خود دارند و هنوز هم به‌تمامی شیوه‌ی ساخت آن‌ها بررسی نشده است و نمی‌دانیم که چه کسانی پشتیبان ساخت این بناها در جای‌جای ایران بوده‌اند، سخنی به‌دور از ناراستی نگفته‌ایم. حتا به‌درستی روشن نیست که پیوستگی (:تداوم) این سازه‌ها و اثرگذاری آن‌ها بر سازه‌های دیگر مهرازی ایران تا چه اندازه بوده است. از این‌رو شناخت باریک‌بینانه‌تر چهارتاقی‌های ایران بایستگی پژوهشی بسیاری دارد و راهی برای شناخت شیوه‌های مهرازی و بخشی از فرهنگ باستانی ما به‌شمار می‌رود.
*یاری‌نامه: تارنماهای سیری در ایران؛ خبرگزاری تسنیم و ویکی‌پدیا.
