شهر استخر، در پنج کیلومتری شمال تخت جمشید، خاستگاه شهریاران ساسانی است. این شهر، تنها زمان کوتاهی پایتخت ساسانیان بود، اما همواره جایی مهم و باارزش در آن روزگاران باستانی شناخته می‌شد و درخشندگی و اهمیت فراوان داشت. آتشکده‌ها و چهارتاقی‌هایی (چهارطاقی)که از دوره‌ی باستانی ایران در فارس و استخر به‌جا مانده است نشان از جایگاه بلند این بخش از سرزمین‌مان در دوره‌ی ساسانیان دارد. یک نمونه از آن شُکوه در شهر خرم‌بید کنونی پیداست؛ جایی که دیرینگی‌ای هزاران ساله و چندین چهارتاقی دارد. چهارتاقی‌های خرم‌بید در هر دوره‌ی تاریخی کاربری‌های گوناگونی داشته‌اند. آن سازه‌ها در فهرست آثار ملی ایران نیز ثبت شده‌اند.
جنوب خرم‌بید به پاسارگارد راه می‌بَرد و خاور آن به بوانات. باختر شهرستان خرم‌بیده راهی به‌سوی اقلید دارد و شمال آن همسایه با آباده است. ویژگی نمایان خرم‌بید بلندای بسیار آن است، تا بدان اندازه که آن را «بام فارس» برنام (:لقب) داده‌اند. جغرافیای کوهستانی خرم‌بید هوایی سرد و یخبندان در زمستان پدید می‌آورَد و خنکایی دل‌خواه در تابستان.
اگر باریک‌بینانه‌تر بنگریم درمی‌یابیم که خرم‌بید در راه (مسیر) اصلی شاه‌راهی کهن از شیراز به اصفهان، جای دارد. این شاه‌راه به‌ویژه در دوران باستان اهمیت بسیار داشت. یک سبب چهارتاقی‌های فراوان خرم‌بید همین ارزش راهی آن است و نیز جایگاهی که فارس در نزد ساسانیان داشت. خرم‌بید 250 یادمان تاریخی دارد و از این دید کم‌مانند است. این آثار از دوره‌های پارینه‌سنگی و نوسنگی آغاز می‌شوند و تا دوران هخامنشیان و ساسانیان و روزگاران پس از آن ادامه می‌یابند.
اشاره کردیم که در خرم‌بید چندین چهارتاقی شناخته شده هست. یکی از آن‌ها چهارتاقی خرمه نام دارد. ارزش تاریخی این چهارتاقی، به‌ویژه در بررسی‌های باستان‌شناسی و تاریخ مهرازی (:معماری) ایران، بسیار است؛ هر چند شیوه‌ی ساخت آن با دیگر چهارتاقی‌های استان فارس همانندی‌هایی دارد. این سازه را از سنگ‌لاشه و ملات ساخته‌اند و روپوشی از گچ دارد. اما آرایه‌ها که نشان از بناهای ساسانی دارد، جلوه‌ی دیگری به آن بخشیده است.
چهارتاقی دیگر خرم‌بید، قاضیان نامیده می‌شود و مهرازی آن به دوره‌ی میانی تاریخ ایران بازمی‌‌گردد. از این‌رو چه بسا کارکرد آیینی نداشته است. این چهارتاقی در جنوب روستای قاضیان در دهستان خرمیِ شهرستان خرم‌بید سایه افکنده است و نشان از تاریخ دیرینه‌ی بخش مرکزی خرم‌بید دارد. چهارتاقی قاضیان در سال 1386 خورشیدی، در فهرست آثار ملی و تاریخی ایران ثبت شده است. به همان‌سان باید از چهارتاقی‌های عباس‌آباد در بخش مشهد مرغاب و چهارتاقی قشلاق در بخش مرکزی شهرستان خرم‌بید نام بُرد.
برشمردنی است که چهارتاقی‌ها در جای‌جای ایران پیش از مرزهای کنونی ساخته شده‌اند. یکی از چهارتاقی‌ها که در دهه‌ی پنجاه میلادی بررسی‌هایی درباره‌ی آن انجام شد، آتشکده (چهارتاقی) سرخ‌کتل در کشور افغانستان است. این چهارتاقی از دید ساخت و فُرم مانند چهارتاقی‌های ساسانی است. سازه‌های لاربند در ولایت فراه، نُه‌گنبد در بلخ و سازه‌ی بازار لشکری در ایالت هلمند در کشور افغانستان از دیگر چهارتاقی‌هایی هستند که سازه و ساختمان آن‌ها برگرفته از مهرازی ایرانِ ساسانی است. در سال 1998 میلادی نیز در کشور ترکمنستان چهارتاقی‌ای یافته شد که برگرفته از مهرازی ایرانی است و همگی سِیر و دگرگونی مهرازی چهارتاقی ساسانی را روشن می‌سازد.
به هر روی، پیوستگی مهرازی چهارتاقی‌ها در بیرون از مرزهای کنونی ایران نشان از اهمیت و ارزش این سازه‌های تاریخی دارد. به همین سبب است که بررسی و پژوهش در چهارتاقی‌هایی مانند چهارتاقی‌های خرم‌بید، آگاهی‌های ما را درباره‌ی این شیوه از مهرازی ایران گسترش می‌دهد.
*یاری‌نامه، تارنماهای خبرگزاری ایرنا و وبلاگ گردشگری استان فارس.
