در پهنه‌ی گسترده‌ی دشت کویر، شهر نایین با پیشینه‌ای چند هزارساله، آرمیده است؛ جایی که در روزگار شاهنشاهی هخامنشیان آوازه‌ای داشت و در دیگر دوره‌های تاریخ ایران نیز نامبُردار بود. در این شهر سازه‌ای چهارتاقی هست که دیرینگی آن به روزگار ساسانیان می‌رسد. آن سازه را «چهارتاقی پاکوه» می‌نامند.
پاکوه در روستایی به همین نام (روستای پاکوه) دیده می‌شود؛ سازه‌ای ساده و زیبا و دیده‌ور که در 30 کیلومتری خاور شهر نایین سایه افکنده است و در پهنه‌ی کم‌وبیش خالی پیرامونش نمایان است. این سازه هر نگاهی را به‌سوی خود می‌کِشد. چهارتاقی پاکوه نایین روزگارانی تاریخی را به یاد می‌آورَد که آتش سپندِ درون آن فروزان بود و آیندگان و روندگان گِرداگرد آن می‌ایستادند. اکنون، پس از گذر از هزاره‌ها و سده‌ها، هنوز هم استوار برپاست و یادهای کهن و دیرینه‌ی خود را در خشت‌خشت خود پنهان نگاه داشته است؛ سازه‌ای بر فراز شیرکوه که بومی‌ها به آن «آتشکده‌ی سِپرو» می‌گویند و گاهی نیز «چهاردری»اش می‌خوانند. سِپرو نام دیگر روستای پاکوه است.
نقشه (پلان) چهارتاقی پاکوه، مربعی است و گنبدی بر فراز آن ساخته شده است. آرایه‌هایی گچی میان پایه و گنبد بر روی چهارتاقی دیده می‌شود. در ساخت چهارتاقی، باریک‌بینی‌ها و ریزه‌کاری‌هایی (:ظرافت‌هایی) هست که در نگاه نخست هم به‌چشم می‌آیند. پُشته‌ای هم که در باختر پاکوه دیده می‌شود، گمان بُرده شده که بازمانده‌ی دیواری خشتی بوده است. چهارتاقی پاکوه را چنان ساخته‌اند که پیرامون آن، تا مسافتی دور، سراسر پیداست.
در بررسی‌هایی مهرازی، پاکوه را چهارتاقی‌ای مُرکب دانسته‌اند؛ بدین معنا که دو سوی آن با دیوار خشتی (همان دیواری که تنها بخشی از آن به‌جا مانده است) و دو سوی دیگرش را آبکند یا مَسیل دربَرگرفته است. چهارتاقی‌های ساسانی به دو دسته تقسیم می‌شوند: چهارتاقی‌های ساده که هیچ سازه‌ی وابسته‌ای در کنار آن‌ها دیده نمی‌شود؛ و چهارتاقی‌های مُرکب که در پیرامون خود دالان‌ها و سازه‌های دیگر را دارند. اینکه چه‌بسا در جست‌وجو و کاوش‌های باستان‌شناسی افزون‌تر، بازمانده‌ی سازه‌های دیگری در کنار و پیرامون چهارتاقی پاکوه پیدا شود، گمانی است که پژوهندگان پیش کشیده‌اند. این نیز برشمردنی است که ساخت‌مایه (:مصالح) به‌کار رفته در این چهارتاقی، از قلوه‌سنگ تراش‌نخورده و ملات ساروج است.
باید به این نکته اشاره کرد که وارون (:برخلاف) اکنون که نایین بخشی از استان اصفهان است، در دوران باستان پاره‌ای از ایالت فارس شناخته می‌شد. در آن روزگاران، فارس را به پنج «خُوَره» یا ناحیه بخش‌بندی می‌کردند. نایین یکی از خُوره‌ها بود و از مراکز مهم فرهنگی و فرمانروایی ساسانیان شناخته می‌شد. نایین با ایالت‌های همسایه‌اش دادوستد فرهنگی داشت. این نکته اهمیت چهارتاقی پاکوه را بیش‌تر روشن می‌کند.
بلندای کنونی چهارتاقی پاکوه اندکی بیش از 12 متر است. بلندای گنبد آن نیز بیش‌تر از 6 متر و فضای درونی آن نیز به همان اندازه (6 متر) است. این چهارتاقی بر روی تپه‌ای است که رودخانه‌ای فصلی از پایین آن گذر می‌کند.
افسوس که چهارتاقی پاکوه از دستبُرد سوداگران و عتیقه‌جویان در امان نمانده و آسیب‌ها دیده است. باززنده‌سازی‌ها (که به آن اشاره خواهیم کرد) مانع نشده که جلو ریزش گنبد و اندود بنا را بگیرد. در کاوش‌های باستان‌شناسی، سفال‌هایی دیرینه‌ساز در آن گستره و پیرامون چهارتاقی پیدا شده است.
باززنده‌سازی‌های چهارتاقی پاکوه به دستیاری گروهی باستان‌شناس اصفهانی انجام شده و استوارسازی‌هایی در آن صورت گرفته است. چهارتاقی پاکوه در بهمن‌ماه 1381 در فهرست آثار ملی و تاریخی ایران ثبت شده است. این سازه از شمار چهارتاقی‌های باارزش و بحث‌برانگیز ساسانی دانسته می‌شود و نیاز به بررسی‌ها و پژوهش‌های افزون‌تری دارد تا به شناخت درست‌تر و بیش‌تری از آن دست بیابند. پژوهش بنیادی دکتر میلاد باغ‌شیخی درباره‌ی چهارتاقی پاکوه که انتشار نیز یافته است، از مطالعات مهم درباره‌ی این سازه‌ی آیینی ساسانی است.
*یاری‌نامه: جُستارِ «محوطه‌ی یادمانی شیرکوه نایین، نشانه‌ای نو در مطالعات ساسانی» نوشته‌ی میلاد باغ‌شیخی (مجله‌ی مطالعات ایرانی- بهار و تابستان 1398). تارنماهای: شهر مجازی؛ کویرها و بیابان‌های ایران و ویکی‌پدیا.
