در نزدیکی شهر نقده، در استان آذربایجان غربی، تپه‌ای با دیرینگی هشت‌هزار ساله دیده می‌شود. آثار به‌دست آمده از این پهنه به عصر آهن بازمی‌گردد. چند لایه‌ی کشف شده گواه باشندگی چندگانه‌ی مردمان آن گستره است: از آغاز دوران سنگی تا دوران باستانی ایران و حتا روزگاران پس از آن. آنجا را «تپه حسنلو» می‌نامند.
تپه حسنلو در نزدیکی دهکده‌ای به همین نام و در جلگه‌ای زیبا به نام سلدوز آرمیده است. زیبایی پیرامون این پهنه آشکار می‌سازد که چرا مردمان هزاره‌های پیش این بخش را برای زندگی و کاروکوشش برگزیده بودند. پیرامون آن تپه نیز بلندی‌های دیگری دیده می‌شود که با تپه حسنلو پیوند تمدنی دارند. چه‌بسا همه‌ی باشندگان آن گستره از یک تبار و قوم بوده‌اند و زندگی‌ای همراه با دادوستدهای روزمره داشته‌اند. همه‌ی تپه‌ها در گستره‌ای دو کیلومتری دیده می‌شوند.
باشندگان حسنلو برخوردار از تمدنی درخشان و پیشرفته بوده‌اند. آثاری که از دل تپه‌های حسنلو کشف شده است درخور سنجش با مهم‌ترین تمدن‌های هم‌روزگار آن‌ها است؛ به‌ویژه با قوم کاسی در لرستان، تا بدان‌اندازه که گمان می‌رود میان حسنلویی‌ها و کاسی‌ها پیوندهای خویشاوندی نیز بوده است.
جام برنزی از هزاره‌ی یکم پیش از میلاد، یافت شده در تپه حسنلو؛ موزه ملی ایران
کهن‌ترین لایه‌ی شناسایی شده در تپه حسنلو بازه‌ی زمانی هزاره‌ی ششم تا هزاره‌ی سوم پیش از میلاد را نشان می‌دهد. این دوران سرآغاز تا پایان دوره‌ی ابتدایی سنگی در تاریخ انسان است. لایه‌های پس از آن دوران باستانی، از ماد به این‌سو را نمایان می‌سازد. از این‌رو تپه حسنلو تا دیرگاهی جایی برای تمدن‌افکنی مردمان آن پهنه بوده است.
در تپه حسنلو دژی یافته‌اند که دیواری به ستبری سه متر داشته و چندین برج گرداگرد آن بوده است. این برج‌ها 10 در 10 متر ساخته شده بودند. نیمی از بنای این برج‌های نگهبانی درون دژ و نیم بیش‌تر آن بیرون از دژ نمایان بوده است. درون دژ نیز تالارهایی شناسایی شده و نیز جایی برای نیایش. نیایشگاه (:معبد) حسنلو 30 متر درازا و بیش از پنج متر پهنا داشته است. از این‌رو روشن است که در دید باشندگان هزاره‌های دور آن گستره‌ی باستانی انجام آیین‌های نیایشی تا چه پایه مهم بوده و بخشی از زندگی اجتماعی آنان را می‌ساخته است. این نیایشگاه سقفی پوششی داشته است.
بر آن مجموعه باید انبارها، اتاق‌ها، جایی برای نگهداری جنگ‌افزارها را نیز افزود. در اسلحه‌خانه شماری شمشیر و نیزه‌های آهنی پیدا شده است. از همه جالب‌تر پیدا شدن ابزارهای آرایش زنان است؛ ابزارهایی مانند سرمه‌دان و وسمه‌دان.
عشاق ابدی حسنلو
از شگفتی‌های کاوش باستان‌شناختی تپه حسنلو، گوری سه‌هزار ساله بود که در آن اسکلت دو تَن در کنار یکدیگر خاکسپاری شده بود: یک زن و یک مرد. باستان‌شناسان نام این گور را «عشاق» گذاشتند تا یادآور یکی از کهن‌ترین دل‌دادگی‌های پیشاتاریخی باشد. هیچ چیز دیگر در این گور مشترک پیدا نشد.
جام زرین حسنلو
اما نگینِ یافته‌های تپه حسنلو، جام زرینی است که ارزش و اهمیت بی‌شماری در جهان باستان‌شناسی دارد. این جام با وزن 950 گرم، بلندای 21 سانتی‌متر و ستبری 25 سانتی‌متر، شاهکاری از هنر تبارهای پیشاتاریخی است و هر نگاهی را خیره می‌سازد. باریک‌بینی‌ای که در ساخت آن به‌کار رفته است، کم‌مانند است. ساخت آن به 800 سال پیش از میلاد می‌رسد. بر روی بدنه‌ی آن نقش‌های بسیاری هست و شاید روایت‌گر داستانی حماسی باشد. ایزدی سوار بر گردونه و پهلوانی در نبرد با اژدها و گاوی که رودی از دهان آن بیرون می‌ریزد، بخشی از نقش این جامِ شگفت‌انگیز است. این جام در فروردین‌ماه سال 1337 خورشیدی در کاوش‌های گروه باستان‌شناسی ایران و آمریکا در تپه حسنلو کشف شد، در حالی که جام در آغوش انسانی جای گرفته بود که بر زمین افتاده بود و بر پشت او خنجری فرو کرده بودند. این جام گواه آن است که باشندگان مانایی تپه حسنلو به‌راستی هنرورزانی چیره‌دست و استاد بوده‌اند. آن‌ها توانسته‌اند شاهکاری پدیدآورند که خوشبختانه از گزند روزگاران در امان مانده است و اکنون نشانه‌ای از تمدن ژرف و هنر والای باشندگان فلات ایران است.
*یاری‌نامه: گزارش خبرگزاری‌های مهر؛ ایرنا؛ سایت گردشگری ایران و ویکی‌پدیا.
با دیگر پهنه‌های باستان‌شناسی ایران در نشانی زیر آشنا شوید:
