آگاهایی‌های باستان‌شناسان درباره‌ی قوم مانایی اندک است. آن‌ها در غبار تاریخ باستان کم‌پیدا هستند و نشانه‌های استواری از زندگی و کاروبارشان یافته نشده است. «تپه قلایچی» یکی از نشانه‌هایی است که روشنایی‌هایی بر آن تمدن کهن می‌افکند و آگاهایی فراهم می‌آورد که گواه تمدن درخشان مانایی‌ها است؛ هرچند آثار کشف شده گویای همه‌ی تمدن و فرهنگ مانایی نیست.
قلایچی روستایی در 8 کیلومتری شمال خاوری شهر بوکان است. آثاری که از آن به‌دست آمده با هزاره‌ی نخست پیش از میلاد پیوند دارد. اگر بخواهیم باستان‌شناسانه سخن بگوییم باید اشاره کرد که بخشی از آثار قلایچی از عصر آهن دو است که بازه‌ی زمانی 1200 تا 850 پیش از میلاد را دربرمی‌گیرد و بخش دیگر از عصر آهن سه که 850 تا 550 پیش از میلاد فاصله‌ی زمانی آن است. آن آثار با یافته‌های تپه حسنلو و زیویه‌ی سقز هم‌سانی‌هایی دارد و یک‌دستی تمدن‌های همسایه را نشان می‌دهد.
قلایچی قلمرو تمدن ماناها بوده است. آن‌ها کشمکش‌ها و دادوستدهایی با همسایگان اورارتوریی و آشوری خود داشتند. اما رد پایشان در روزگاران دور چندان آشکار نیست و چه‌بسا هنوز از ابهام تاریخی بیرون نیامده‌اند. آن‌ها مردمانی جنگجو بودند که در برابر فزون‌خواهی آشوری‌ها می‌ایستادند و از قلمرو خود نگاهبانی می‌کردند. گستره‌ی زندگی و فرمانروایی ماناها میان شهرهای کنونی بوکان، نقده، اشنویه، پیرانشهر، مهاباد، میآندوآب، سقز، بانه، بیجار و شاهین‌دژ بوده است. آن‌ها گاه می‌توانستند در جنگ و گریزهای سیاسی، قلمرو خود را گسترش دهند. به هر روی پیوند میان تمدن مانایی با زیویه‌ی سقز، مساله‌ای است که گمانی در آن نیست و آن‌ها در جنگ‌ها هم‌دوش هم بودند.
نخستین بار در سال 1363 خورشیدی بود که نشانه‌هایی از تمدن مانایی در قلایچی هویدا شد و باستان‌شناسان به دریافت‌هایی نو رسیدند. مهرازی ساختمان‌ها کم‌وبیش آشکار گردید و تالارها، اتاق‌ها، سنگ‌نبشته‌ها، سنگ‌فرش‌ها و نمونه‌های دیگر رُخ نمود و نیایشگاه چلیپاشکلی از زمین برآمد که سکوهایی برای نیایش و قربانی داشت. بازمانده‌ی برج‌ها نیز پیدا شد و دیوارها و پله‌ها نشان داد که قلایچی در زمان آبادانی چه شهر باشکوهی بوده است. اتاق‌ها رنگ‌آمیزی شده بودند و نقش‌های انسانی و جانوران بر روی پاره‌ای از آن‌ها دیده می‌شد. نقش انسان‌های بال‌دار اساتیری و ابزار زینتی کشف شد و آجرهایی به دست آمد که نقش‌های بسیار زیبا و خیال‌انگیز داشتند. از همه مهم‌تر سنگ‌نگاره‌ای به زبان آرامی بود که سیزده سطر دارد و از دید باستان‌شناسی ارزش آن بی‌مانند است. این‌ها از پایتخت ماناها، شهر ایزیرتو، به‌دست آمده بود.
در سال‌های 1378 تا 1383 میلادی کاوش‌ها پی گرفته شد و نشانه‌های دیگری از ماناها کشف شد. بی‌گمان هر یافته‌ای از این تمدن ناشناخته، مهم و برای شناخت آن‌ها از ارزش بسیار برخوردار است. بازمانده‌ی یک مهرازی از مانا که گستردگی‌ای یک هکتاری دارد و 2800 سال از ساخت آن می‌گذرد، از یافته‌های نو بود. کف این سازه، سنگ‌فرش است و دیوارها را با خشت خام بالا آورده‌اند. آجرها نیز نقش‌دار است. از همه مهم‌تر، چاهی بود که استخوان‌های حیوانات در آن اندوخته شده بود. بررسی‌ها نشان داد که جانوران برای آیین قربانی کشته شده‌اند.
با همه‌ی این‌ها، باستان‌شناس باور دارند که تنها 10درصد از کار کاوش در قلایچی به انجام رسیده است و کاوش‌های افزون‌تر گمان ِ به‌دست آمدن نشانه‌های بیش‌تری را دور از ذهن نمی‌سازد. باید چشم‌به‌راه چنان بررسی‌ها و پژوهش‌هایی بود تا قوم مانایی شناخته شوند و تمدن و هنر آن‌ها در نگاه امروزی‌ها جلوه‌ای افزون‌تری بیاید.
گفتنی است که آجرهای لعاب‌دار قلایچی که از آثار مهم برای شناخت تمدن ماناهاست، در دهه‌ی 60 خورشیدی از کشور بیرون بُرده شد و پس از سال‌ها پی‌گیری در سال 1400 خورشیدی از سوییس به ایران بازگردانده و در موزه‌ی ملی ایران نمایش داده شد.
*یاری‌نامه: گزارش خبرگزاری ایرنا؛ تارنمای روزنامه‌ی شرق؛ سایت گردشگری ایران؛ ویکی‌پدیا.
با دیگر پهنه‌های باستان‌شناسی ایران در نشانی زیر آشنا شوید:
