سرگذشت پیدا شدن گنجینه‌ای کم‌مانند در «زیویه» در 1325 خورشیدی، هنوز هم بر سر زبان‌هاست. باستان‌شناسان بیگانه‌ای که دست به کاوش در زیویه زده بودند، ادعا کردند که بومی‌ها گنجینه‌ی زیویه را تکه‌تکه و چپاول کردند! اما نشانه‌هایی در دست هست که چنین سخنی را دور از راستی نشان می‌دهد؛ به‌ویژه آن که آثار زیویه سر از موزه‌های بیرون از ایران و مجموعه‌های خصوصی درآورده بودند!
پهنه‌ی باستانی زیویه در استان کردستان جای دارد و به شهر سقز نزدیک است. یک کیلومتر دورتر از آن پهنه، روستای زیویه دیده می‌شود. تپه‌ی زیویه 40 هکتاری است و بلندایی بیش از یکصدمتر دارد. باستان‌پژوهان در لوحه‌های گِلی آشوری، به‌ویژه در سالنامه‌ی سارگن دوم در 717 پیش از میلاد، به نام زیویه برخورده‌اند. همین اشاره سبب اهمیت و ارزش باستانی این پهنه است.
مهرازی سازه‌های نیمه‌ویرانی که از کاوش‌های زیویه به‌دست آمده است، خشتی است. سنگ‌ها در پی بنا به‌کار رفته‌اند و خود تپه نیز سکوبندی شده است تا امکان ساخت سازه بر روی سکوها شدنی باشد. آثاری که در لایه‌های زیرین زیویه یافته‌اند اشیایی زرین، مفرغی، سفالی، سنگی و عاجی است. اکنون، همان‌گونه که اشاره شد، این آثار در موزه‌های اروپایی پراکنده است.
آندره گدار، مدیر باستان‌شناسی ایران در آن زمان، نخستین گزارش یافته‌هایی از زیویه را انتشار داد و در کاوش‌های سال‌های پس از آن باز از آثاری نام بُرده شد که در این پهنه یافته بودند؛ هرچند برخی می‌گویند که آن فهرست‌ها دربردارنده‌ی همه‌ی آن گنجینه‌ی بی‌مانندی نبود که در زیویه کشف شد. به هر روی، گدار در گزارش خود نوشته بود که آثاری در درون ظرفی مفرغی پیدا شد که بومی آن را تکه‌تکه کردند!
این که آثار زیویه چه ویژگی‌هایی داشته‌اند؟ چند دیدگاه بازگو شده است. برخی آن‌ها را اثرگرفته از هنر آشور دانسته‌اند؛ برخی آمیخته‌ای از آثار آشوری و تمدن مانایی؛ گروهی نیز از هنر اورارتویی در گنجینه‌ی زیویه یاد کرده‌اند و اثرپذیری سازندگان باستانی زیویه‌ای از هنر و تمدن لرستان. این گمان‌ها و دیدگاه‌های گوناگون، حتا سبب شده است که برخی را به این گمان بیاندازد که همه‌ی آن‌چه در موزه‌ها و مجموعه‌های خصوصی به نام زیویه نگه‌داری می‌شود از یک‌جا (:زیویه) کشف نشده است و باید در این باره تردید کرد. به هر روی، نادانسته‌ها و گمان‌ها درباره‌ی زیویه اندک نیست!
با کشف اتفاقی گنجینه‌ی زیویه در سال 1325 خورشیدی، کاوش‌ها آغاز شد و چند سال ادامه یافت. شاید در آغاز، کاوش‌های باستان‌شناسی به‌دور از شیوه‌های علمی بود. این را باستان‌شناسانی که در سال‌های پس از آن به گمانه‌زنی در زیویه پرداختند، اشاره کرده‌اند و از «تخریب زیاد و آشفتگی بیش از اندازه» پهنه‌ی باستانی زیویه سخن به میان آورده‌اند. کاوش‌ها تا سال‌های گذشته ادامه داشت و هر بررسی با یافته‌های علمی و باستانی‌شناسی مهمی همراه بود.
مهرازی زیویه را شاهکاری از دست‌سازهای انسان‌های باستانی دانسته‌اند. ساخت آن به هزاره‌ی نخست پیش از میلاد بازمی‌گردد و پیشینه‌ای دست ِ کم 3500 ساله دارد. در این گستره، در بازه‌ی زمانی 700 سال پیش از میلاد، سکاها در زیویه زندگی می‌کردند و دژ زیویه جایگاه فرمانروایی و پایتخت آن‌ها بود. پیش از آن رد و نشان مانایی‌ها در زیویه پیدا شده است. به‌گمان می‌‌رسد به سبب نزدیکی زیویه به قلمرو امپراتوری آشور، این گستره جایی برای زدوخوردهای پیوسته‌ی نظامی بوده است.
دژ زیویه کاخی با تالارها، اتاق‌ها و حیاط بوده است و به شیوه‌ای تُودرتُو ساخته شده بود. همه‌ی تالارها ستون‌دار هستند و ورودی کاخ با 21 پله‌ی سنگ‌چین آراسته شده است و کاشی‌کاری‌هایی نیز در آن دیده می‌شود. خود دژ سه اشکوبه‌ای است و گمان می‌رود که یکی از اشکوب‌ها جایی برای نیایش و انجام آیین‌ها بوده است.
زیویه و داستان پیدا شدن و کاوش‌های آن همانند چیستان (:معمایی) است که یافتن همه‌ی رازهای آن آسان نیست. درباره‌ی گنجینه‌ی زیویه هنوز هم با پرسش‌هایی روبه‌رو هستیم که پاسخ روشنی به آن‌ها نمی‌توان داد!
*یاری‌نامه: بیش‌ترین آگاهی‌های این بخش برگرفته از جستار «حفاری‌های تجاری و اشیاء کشف‌شده در زیویه» نوشته‌ی صلاح نصرالهی و صالح امین‌پور است (مجله‌ی گنجینه‌ی اسناد- 1399- شماره‌ی پیاپی 118) است.
با دیگر پهنه‌های باستان‌شناسی ایران در نشانی زیر آشنا شوید:
