همدان (هگمتانه‌ی دیرین) مالامال از تاریخی پُرفراز و نشیب است. در روزگاران باستانی ایران، این شهر و گستره‌ی آن رویدادهای پُرشماری را دید و جایگاهی برای فرمانروایان و شهریاران ایران بود. در روزگارانی دورتر نیز (پیشاتاریخی) آن پهنه جایی برای باشندگی مردمانی با تمدن‌هایی پیشرفته بوده است. یک نمونه از آن زندگی پیشاتاریخی را باید در «تپه گیان» یافت.
تپه گیان در شهرستان نهاوند، در استان همدان، جای دارد و کمتر از 20 کیلومتر آن‌سوتر از شهر نهاوند، نمایان است این پهنه‌ی باستانی دو کیلومتر با شهر سراب گیان فاصله دارد. دیرینگی تمدنی تپه گیان را برپایه‌ی یافته‌های کنونی 6 هزارسال گمانه زده‌اند. باستان‌شناسان برپایه‌ی یافته‌ها و بررسی‌های خود، این پهنه را در بازه‌ی زمانی 5700 تا 5500 سال پیش جای می‌دهند و می‌گویند که در آن زمان شماری از بومیان فلات ایران در تپه گیان می‌زیستند و از تمدنی برخوردار بودند که در خور سنجش با تمدن میان‌رودان (:بین‌النهرین) بود. با این همه، تمدن آن‌ها در زمانی که برای باستان‌شناسان تاریخ‌گذاری دقیق آن شدنی نیست، جای خود را به مردمانی دیگر داد. نوآمدگان، پایه‌ریز تمدنی دیگر شدند که سراسر تازگی داشت و اثرگرفته از میان‌رودان یا تمدن‌های همسایه نبود. شاید آن‌ها بخشی از کاسی‌هایی بودند که تمدن خود را در لرستان پی‌ریزی کرده بودند.
باستان‌شناسان در تپه گیان پنج لایه‌ی تمدنی را کاوش کرده‌اند و بدین‌گونه پنج دوره‌ی استقراری را شناخته‌اند. پس ما در این پهنه‌ی بسیار کهن با مردمانی در بازه‌های زمانی گوناگون روبه‌رو هستیم که یکی پس از دیگری زندگی پیشرفته خود را پایه‌ریزی و ادامه داده‌اند و سپس بر اثر رویدادهایی جای خود را به مردمانی دیگر سپرده‌اند. افسوس که ویرانی‌ها در تپه گیان بسیار است و شناخت همه‌ی رازهای آن شدنی نیست.
هرتسفلد، باستان‌شناس آلمانی، نخستین کاوش‌ها را در سال 1936 میلادی در تپه گیان انجام داد و سفال‌هایی یافت که نمونه‌ی آن را در نزد بومی‌هایی که تپه گیان را کاویده بودند نیز دیده بود. این، نشانه‌ای از وجود پهنه‌ی باستانی بود و سببی برای امیدواری باستان‌شناسان تا به یافته‌های کهن دست یابند. از این‌رو در سال 1310 خورشیدی دو تَن از برجستگان باستان‌شناس، رومن گیرشمن و ژرژ کنتنو، کاوش‌های علمی تپه گیان را با باریک‌بینی بیش‌تری ادامه دادند و گزارش یافته‌های خود را در کتابی منتشر کردند. از آن پس جست‌وجوهای علمی در تپه گیان پی گرفته شد. گویا واپسین گمانه‌زنی‌ها در آغاز دهه‌ی 90 خورشیدی بوده است.
آنچه اکنون از تپه گیان مانده است، تلی از خاک است. یافته‌های باستان‌شناسی این پهنه در موزه‌های بزرگ جهان پراکنده‌اند و بخشی از آن نیز در موزه‌ی ایران باستان، در تهران، نگه‌داری می‌شود. آن آثار مجموعه‌ای از جام‌های زرین و سفال‌های نقش‌دار است. سفال‌ها نیز چندگونه‌اند و از سفال‌های خشن (که باشندگان باستانی تپه گیان آن‌ها را برای کارهای روزمره ساخته‌‌اند) تا سفال‌هایی نقش‌دار با خط‌های هم‌راستا و شکل‌های هندسی، دیده می‌شوند. نقش جانوران نیز در سفال‌های تپه گیان هست. از همه شگفت‌تر نقش ببر است که بر روی برخی از سفال‌ها دیده می‌شود. گورهای یافته شده به بیش از 120 هستند. باز نکته‌ی درخور توجه دیگر در خاکسپاری‌های (:تدفین‌های) تپه گیان، دفن کودکان مُرده در خمره‌های بزرگ است. نمونه‌های چندی از این‌گونه تدفین در این پهنه به‌دست آمده است. یافتن مردی خاکسپاری شده که تاق‌باز در کنار شماری آثار دفن شده بود، از دیگر یافته‌های تپه گیان نهاوند است و نمونه‌ای درخور بررسی.
این تپه‌ی بسیار دیرینه، با آثار کشف‌شده در آن، شش‌هزار سال است که پایدار مانده و نهفته‌های باستانی خود را در دل خود پنهان کرده است. درست است که شاید دیگر پیدا کردن آثاری افزون‌تر در تپه گیان امید دوری باشد، اما اگر دست‌درازی‌های انسانی و حفاری‌های غیرعلمی عتیقه‌یابان دست از سر تپه گیان بردارد، هنوز هم می‌توان چشم به آگاهی‌های افزون‌تر از این پهنه و شناخت بیش‌تر قوم‌های متمدنی که در آن زیسته‌اند، داشت.
*یاری‌نامه: جُستار «تپه گیان» نوشته‌ی محمود ایران‌دوست (مجله‌ی فرهنگان- شماره 3- 1373) و گزارش خبرگزاری ایرنا.
با دیگر پهنه‌های باستان‌شناسی ایران در نشانی زیر آشنا شوید:
