باستان‌شناسان شهر سوخته، در گوری همگانی (:دسته‌جمعی)، اسکلت بیش از ده تَن را یافتند که در کنار هم گورسپاری شده بودند. اما یکی از اسکلت‌ها با نمونه‌های دیگر تفاوت داشت. این تفاوت به سبب جراحی‌ای بود که بر روی جمجمه‌ی او انجام گرفته بود و نخستین و دیرینه‌ترین جراحی جمجمه در تاریخ پزشکی جهان شناخته می‌شد. دیرینگی این جراحی به 4800 سال پیش بازمی‌گردد.
جمجمه‌ی یاد شده از آن ِ دختر جوان 13 ساله‌ای بود که دچار بیمار‌ای شده بود که به سبب آن آب (مایع) درون جمجمه‌ی بیمار جمع می‌شود. این بیماری را در اصطلاح دانش پزشکی «هیدروسفالی» می‌نامند. پزشکان شهر سوخته، بریدگی‌ای مثلثی شکل در آن بخش از جمجمه‌ی بیمار پدید آورده بودند و با چیره‌دستی شگفت‌آوری توانسته بودند مایع را از درون جمجمه‌ی او بیرون بکِشند. آن شکاف مثلثی‌شکل در بخشی بوده است که در اصطلاح پزشکی به آن پاریتال می‌گویند. پاریتال، استخوان آهیانه‌ی پهن و چهارگوشی است که بیش‌ترین بخش جمجمه‌ی انسان را پوشش می‌دهد. نکته‌ی درخور یادآوری دیگر آن است که این کشف نشان می‌دهد که پزشکان شهر سوخته، در 4800 سال پیش، بیماری هیدروسفالی و راه درمان آن را می‌شناخته‌اند! این نکته باید از افتخارات دانش پزشکی ایران باستان دانسته شود.
بررسی‌های باستان‌شناسان نشان می‌دهد که این دختر نزدیک به یکسال (یا شاید هم شش‌ماه) پس از جراحی به زندگی خود ادامه داده بود و پس از آن درگذشته است. هیچ نشانه و دلیلی در دست نیست که مرگ او بر اثر پیامدهای (:عوارض) جراحی بوده است. با توجه به این که بررسی‌های باستان‌شناسان نشان می‌دهد که متوسط عمر زنان شهر سوخته میان 20 تا 25 سال بیش‌تر نبوده است، بنابراین مرگ آن دختر در سن سیزده‌سالگی چندان زودرس نبوده است.
این جمجمه‌ی جراحی‌شده، در کاوش‌های باستان‌شناسی سال 1356 خورشیدی و به دستیاری باستان‌شناسان ایتالیایی به دست آمد و بررسی‌های پزشکی و تشخیصی آن در ایتالیا و ایران انجام گرفت. حجم جمجمه اندکی بیش از اندازه‌ی معمول است. این بزرگی جمجمه، به بیماری آن بازمی‌گشت و بیش‌تر بزرگی در بخش چپ جمجمه بوده است. در میان اسکلت‌های بررسی‌شده‌ی شهر سوخته، تاکنون سه نمونه پیدا شده است که صاحبان آن دارای بیماری هیدروسفالی بوده‌اند و سنی میان شش‌ماهگی تا سیزده‌سالگی داشته‌اند. شاید این بیماری، به سبب ناشناخته‌ای، در شهر سوخته تا اندازه‌ای شیوع داشته است.
جمجمه‌ی جراحی‌شده‌ی دختر شهر سوخته، اکنون در موزه‌ی تاریخ پزشکی تهران نگه‌داری می‌شود. این جمجمه در آبان 1399 خورشیدی، دارای ارزش ثبت در فهرست آثار ملی ایران شناخته شد.
جهان باستان و جراحی جمجمه
نخستین نشانه از سوراخ کردن جمجمه (نه درمان آن) به انسان‌های پیش از تاریخ بازمی‌گردد. در عصر میانه‌سنگی، انسان‌های پیشاتاریخی گاه با میله‌ای فلزی جمجمه را سوراخ می‌کردند. این کار در بازه‌ی زمانی میان 5 تا 10 هزارسال پیش انجام می‌گرفت. اما همان‌گونه که اشاره شد، به درمان بیمار نمی‌انجامید.
در میان 10 هزار مومیایی سالمی که از تمدن اینکاها (در کشور پرو، در آمریکای لاتین) به دست آمده است، بسیاری از آن مومیایی‌ها دارای نشانه‌هایی از سوراخ‌کردن جمجمه بوده‌اند. دکتر مصطفی جابرانصاری و همکارانش در پژوهشی درباره‌ی جراحی جمجمه‌ی شهر سوخته، سوراخ کردن جمجمه در دوران باستان را رفتاری «آیینی و جادویی برای درمان بیماری صرع و بیماری‌های روانی» دانسته‌اند و اشاره کرده‌اند که: «تصور وجود ارواح ناپاک و شیطانی در سر افراد، خرافاتی باستانی بود» که جادوگران را وامی‌داشت جمجمه‌ی بیمار را سوراخ کنند تا ارواح ناپاک (:خبیثه) از سَر آنان بیرون بروند! جادوگران، با ایجاد بُرش‌های دایره‌ای در استخوان سَر، چنین کار دردآوری را انجام می‌دادند.
چندی پیش نمونه‌ای از کاشته‌شدن صفحه‌ای فلزی بر روی جمجمه‌ی یک جنگجوی اهل پرو (در آمریکای لاتین) به دست آمد که دیرینگی آن به 2000 هزار سال پیش بازمی‌گشت و به نادرست آن را نخستین جراحی جمجمه در جهان قلمداد کردند (گزارش خبرگزاری ایسنا- دی 1400). در حالی که در 4800 سال پیش این کار در ایران و در شهر سوخته انجام شده بود و جراحی جمجمه‌ی جنگجوی اهل پرو نمی‌تواند کهن‌ترین و دیرینه‌ترین نمونه از جراحی جمجمه باشد.
پزشکان اینکایی، برای ترمیم جمجمه‌ی مرد جنگجو، یک تکه آهن بر روی زخم گذاشته بودند و آن مرد بدین‌گونه توانسته بود به زندگی خود ادامه دهد. این کار بدون استفاده از بیهوشی، یا پاکیزه‌کردن (:استریل و ضدعفونی) ابزار پزشکی انجام می‌شد.
به هر روی، آنچه در شهر سوخته انجام گرفته بود، آن هم در چندین هزاره پیش، بسیار شگفت‌آور و نشانه‌ای از پیشرفت دانش پزشکی در آن شهر باستانی است.
* یاری‌نامه: جستار «نخستین نشانه‌های جراحی جمجمه در ایران پیش از تاریخ در شهر سوخته» نوشته‌ی مصطفی جابرانصاری، فرامرز تطهیری و نازنین جابرانصاری (مجله‌ی جراحی ایران- شماره 4- سال 1389)؛ کتاب «شهر سوخته» نوشته‌ی دکتر منصور سیدسجادی (1399)؛ گزارش خبرگزاری مهر، فروردین 1396.
با دیگر شگفتی‌های شهر سوخته آشنا شوید:
شگفتی‌های شهر سوخته؛ راز پنهان‌مانده‌ی پنج هزارساله (پیش‌درآمد)
