هنرمندان شهر سوخته خواسته‌ی دیرینه‌ی انسان را در به حرکت درآوردن تصویر، توانستند برآورده کنند. این از آرزوی‌های هنرمندان روزگار باستان بود که راهی بیابند تا نقش‌های کشیده شده را به‌گونه‌ای نشان دهند که حس حرکت و جنبش در آن‌ها باشد؛ همان چیزی که اکنون به آن پویانمایی (:انیمیشن/ تصویر حرکت‌دار) می‌گویند. در چندین هزار سال پیش، در غاری در کشور کنونی اسپانیا، تصویری بر دیوار غار نقش شده است که جانوری را نشان می‌دهد که چند دست و پا دارد. گویی انسان غارنشنین خواسته است با این کار، حرکت حیوان را تصویر کند، یا چنین حسی را به نگرنده‌ی نقاشی‌اش برساند. اگر انسان‌های غارنشنین و باستانی در این آرزوی خود کامیاب نشدند، مردم شهر سوخته راه رسیدن به آن را با تیزهوشی یافتند.
باستان‌شناسان در کاوش‌های شهر سوخته، جام سفالی پایه‌داری را پیدا کردند که نقش بُزی را بر خود دارد. با چرخاندن کاسه، بُز بر روی دوپا می‌ایستد تا برگ درختی را به دندان بگیرد. بدین‌گونه بود که نخستین اثر پویانمایی جهان پدید آمد.
جام پویانمای شهر سوخته 10 سانتی‌متر بلندا دارد و ظرفی برای نوشیدن مایعات بوده است. جام بر روی پایه‌ای ساخته شده و بسیار زیباست. این ظرف که اکنون در موزه‌ی ایران باستان نگه‌داری می‌شود، درون گوری در شهر سوخته پیدا شده است و پنج‌هزار سال دیرینگی دارد. پیدا کردن این جام پویانما، به دست باستان‌شناسان ایتالیایی و در کاوش‌های آنان انجام گرفت. به‌تازگی از این جام و چرخش آن، فیلمی 20 ثانیه‌ای ساخته شده است و بدین شیوه بهتر می‌توان پریدن بُز را برای گرفتن برگ درخت، دید.
بُز پویانمای شهر سوخته، در حرکت نخست جلوی درخت ایستاده است، در حرکت دوم خود را آماده‌ی پریدن می‌کند، در حرکت سوم پرش‌اش را آغاز کرده، در حرکت چهارم روی شاخه سر نهاده و در حرکت پنجم سرگرم خوردن برگ درخت است. نکته‌ی درخور نگرش آن است که ایده‌ی طراح و هنرمندی که چنین پویانمایی را برای نخستین‌بار آفریده است، تا سده‌های تازه ماند و به فکر انسان‌های باستانی نرسید که اندیشه‌ای چنین نو را دوباره به کار ببرند و اثری نوآفرینانه‌ی دیگری پدید آورند.
یک نکته‌ی دیگر آن است که پویانمایی شهر سوخته، سپس‌تر در داستانی به نام «درخت آسوریک» بازتاب یافت. این داستان که گفت‌وگوی بُز با درخت آسوری (درخت نخل) است، در زمان ساسانیان به زبان پهلوی پارتی نوشته شد و خوشبختانه از میان نرفت و در روزگار ما بارها برگردان و چاپ شده است. شاید کاسه‌ی پویانمای شهر سوخته، بازتابی از این داستان بسیار کهن باشد که سپس‌تر در روزگار اشکانیان سینه‌به‌سینه بازگو می‌شد و همان‌گونه که اشاره کردیم، در روزگار ساسانیان به نگارش درآمد.
ساخت ابزار بازی و سرگرمی در شهر سوخته
یافته‌های شهر سوخته چنان فراوان و سرشار از تازگی‌هاست که هر دوستدار میراث کهنی را به شگفتی وامی‌دارد. هنرمندان آن شهر کهن توانسته بودند تخته‌بازی‌ای بسازند که چیزی همانند بازی شطرنج است. دکتر سیدسجادی می‌نویسد که تخته‌بازی شهر سوخته، نزدیک به یک سده دیرینه‌تر از ابزار بازی‌ای است که در گورستان پادشاهی اور (پایتخت تمدن سومر) در میان‌رودان (:بین‌النهرین) پیدا شده است. از این‌رو شهر سوخته‌ای‌ها در این کار نیز پیشرو دیگران بوده‌اند. تخته‌بازی شهر سوخته که باستان‌شناسان آن را درون یکی از گورسپاری‌ها یافته‌اند، مُهره‌ها و چهار تاس همراه خود دارد. چوب تخته نیز از آبنوس (گونه‌ای چوب تیره‌رنگ و پایدار) است.
به‌راستی که شهر سوخته، در پنج هزار سال پیش، شهری آکنده از نشانه‌های تمدنی و مردمانی هنرمند و نوآور بوده است؛ شهری که هنوز هم نگریستن به ویرانه‌ها و یافته‌های بسیار آن، شگفت‌آور است!
* یاری‌نامه: کتاب «شهر سوخته»، نوشته‌ی دکتر منصور سیدسجادی (1399)؛ جُستار «بررسی ویژگی‌های بصری نقوش حیوانی سفالینه‌های شهر سوخته»، نوشته‌ی فهیمه سراوانی (نشریه‌ی علمی‌پژوهشی مطالعات هنر اسلامی، سال سیزدهم شماره 26- بهار و تابستان 1396)؛ گزارش خبرگزاری‌های: ایرنا (10 فروردین 1401)، ایسنا (30 اسفند 1395) و تارنمای روزنامه‌ی همشهری (15 آبان 1399).
با دیگر شگفتی‌های شهر سوخته آشنا شوید:
شگفتی‌های شهر سوخته؛ راز پنهان‌مانده‌ی پنج هزارساله (پیش‌درآمد)
