استان یزد به داشتن کاروانسراهای تاریخی، آوازه دارد. از دیار کهن و دیرینه‌ی یزد، جز این هم نباید چشم داشت. آنجا مالامال از سازه‌های تاریخی است و در کنار این یادمان‌های کهن دو کاروانسرای هم‌نام نیز در یزد هست که یکی سنگی است و دیرینگی چند سده‌ای دارد و دیگری آجری است و نمایی از تاریخ به خود گرفته است. هر دو را «کاروانسرای انجیره» می‌نامند: انجیرهی سنگی و انجیرهی آجری.
از میان 23 کاروانسرای تاریخی ثبت ملی شده‌ی یزد، کاروانسرای «انجیره سنگی» کهن‌ترین آن‌هاست. این کاروانسرا در بیابان انجیره، در شهرستان اردکان، ساخته شده است. روستای انجیره در سرشماری دهه‌ی هشتاد خورشیدی، جای زندگی تنها و تنها پنج خانوار بوده است. در آمارگیری سال 1395 شمار آن‌ها به سه خانوار رسید و شاید اکنون خالی از باشنده شده باشد. این روستا و بیابان پهنه‌وَرش در بخش تاریخی خرانق جای دارد. معدنی سُربی در آنجا هست که از آن بهره‌برداری می‌شود.
ویژگی‌های کاروانسرای سنگی انجیره
این کاروانسرای 700 ساله در دوره‌ی چیرگی ایلخانان مغول بنا شده است. آن را در راه دیرینه‌ای ساخته‌اند که یزد را به نمک‌زار ساغَند و طبس می‌رساند. برخی باستان‌شناسان نشانه‌هایی را گواه می‌آورند که نشان از تاریخ کهن‌تر کاروانسرای سنگی انجیره دارد و می‌گویند که نه در دوره‌ی ایلخانان بلکه در سده‌ی چهارم مهی ساخته شده است. یک سبب دیگر این گمان آن است که اصطخری (جغرافیانویس سده‌ی چهارم) در کتابش از این سرا و حوضچه‌ی آن نام بُرده و نوشته است که جایی برای اُتراق کاروانیان بوده است؛ هرچند در زمان اصطخری، شکل سازه‌ی انجیره کاروانسرایی نبوده است.
کاروانسرای سنگی انجیره اکنون نیمه‌ویران است و چون از جاده‌ی اصلی دور افتاده، در آستانه‌ی ویرانی کامل است و تنها بخش اندکی از سقف‌ها و درِ ورودی آن به‌جا مانده است (گزارش خبرگزاری ایسنا- شهریور 1400). در همان زمان، سرپرست اداره‌ی میراث فرهنگی شهرستان اردکان خبر از آغاز باززنده‌سازی کاروانسرای سنگی انجیره داده بود و از پی‌چینی، بازسازی سقف واندود کردن پشت بام (ایسنا- امرداد 1400).
کاروانسرای سنگی انجیره سازه‌ای هشت‌گوشه‌ای (ضلعی) است. با آن که از سنگ ساخته شده، در جاهایی آجر نیز به‌کار برده‌اند. فضای درونی آن اندکی با مهرازی دیگر سازه‌های کاروانسرایی ایران تفاوت دارد. اصطبل‌ها در دو سوی سازه هستند و درهای ورودی رو به حیاط کاروانسرا و هشتی سازه باز می‌شود. اتاق‌ها نیز تاقچه‌دار هستند.
چندگاهی است که سخن از ثبت جهانی شماری از کاروانسراهای تاریخی یزد به‌میان می‌آید. یکی از آن سازه‌ها که در فهرست پیشنهادی جای داده شده است، کاروانسرای سنگی انجیره است. نمی‌دانیم با ویرانی‌ای که این بنا دارد، می‌توان آن را ثبت جهانی کرد یا نه؟!
کاروانسرای آجری انجیره
500 متر آن‌سوتر از کاروانسرای سنگی انجیره، سازه‌ی کاروانسرایی دیگری هست که در دوره‌ی قاجار ساخته شده است و نمایی زیبا دارد. کاروانسرا را به شکل چهار ایوانه برآورده‌اند و چهار برج نگهبانی در چهار گوشه‌ی آن گذاشته‌اند تا مهرازی (:معماری) دل‌انگیزی پدید آورده باشند. آرایه‌های آجری آن نیز شُکوه دیگری دارد و برای کاروانسرایی میان‌راهی درخور نگرش است. در دو سوی حیاط نیز تالارهایی هست و آب‌انبار و کاریز نیز نیاز به آب آشامیدنی مسافران و کاروانیان را برآورده می‌سازد. این کاروانسرا، چون بیش‌تر ساخت‌مایه (:مصالح) به‌کار رفته در آن از آجر است، برای آن که تفاوت میان آن و کاروانسرای سنگیِ نزدیکش شناخته باشند کاروانسرای آجری زنجیره نامیده‌اند.
درباره‌ی ساختار کاروانسراها این نکته گفتنی است که در کاروانسراها رسم چنین بود که مسافرها باید همه‌ی ابزار و وسایل مورد نیاز خود را به همراه بیاورند. برای نمونه، آن‌ها وسایل آشپزی و زیرانداز و روانداز را با خود داشتند. اتاقی که در اختیار مسافر یا از راه‌رسیده‌ای گذاشته می‌شد، خالی بود و هیچ وسیله‌ای نداشت. مسافر همه‌ی کارها را حود انجام می‌داد یا خدمتکارانی که همراه داشتند آن کارها را برعهده می‌گرفتند. گذاشتن اسب‌ها در آخور و دادن علوفه و سرکشی به آن‌ها نیز کاری بود که خود مسافر باید انجام می‌داد. به همین سبب بود که از مسافران و باشندگان کاروانسرا، پولی گرفته نمی‌شد.
*یاری‌نامه: خبرگزاری ایسنا؛ تارنماهای میراث فرهنگی یزد؛ یزد فردا؛ کتاب «کاروانسرا در ایران» نوشته‌ی سعید هادی‌زاده کاخکی (1393).
با دیگر کاروانسراهای تاریخی ایران آشنا شوید:
