یکی از دستنخوردهترین بازارهای تاریخی ایران، قیصریهی اصفهان است. این بازار کموبیش به همانگونه که در سدههای پیشین ساخته شده، بازمانده است. از این دید، مهرازی (:معماری) بازار اصفهان درخور ارزشهای بسیار است و همواره جایی برای پژوهشها و بررسیهای شهرسازان بوده است. تنها بسنده است بدانیم که در این بازار دکانهایی هست که چهار سده از ساخت آنها میگذرد و همچنان دیرینگی خود را نگهداشتهاند و همان کالایی را دادوستد میکنند که در گذشتههای دور در این بازار عرضه میشد.
بازار قیصریه اصفهان یک ویژگی نمایان دارد. این بازار بهگونهای طراحی و ساخته شده است که دو میدان و دو مسجد تاریخی را در دو سوی شهر به هم پیوند میدهد. قیصریه را گاه بازار سلطانی نامیدهاند و گاه به سبب نزدیکی به گنبد نظامالملک، بازار نظامالملکی هم نامگذاری کردهاند. طرح بازار در زمان پادشاهی شاهعباس یکم صفوی ریخته شد. در سفرنامههای بازمانده از جهانگردان و کارگزاران سیاسی دولتهای اروپایی که راهیِ دربار صفوی شده بودند، از شکوه و فراوانی دادوستد کالاها در آن به فراوانی یاد شده است. در روزگار صفویه، قیصریهی اصفهان بزرگترین بازار ایران شناخته میشد و بهویژه از دید فراوانی کالاهای ارزشمند و گرانبها، آوازه داشت.
در سال 1029 مهی (:قمری)، نُه سال پیش از مرگ شاهعباس یکم، این بازار در اصفهان، پایتخت صفویان، در شمال میدان نقش جهان ساخته شد. در ایران، به بازارهایی که سردرهای زیبا داشتند و در مهرازی آنها آرایهها و باریکبینیهای هنری و زیباییشناسانه بهکار رفته بود، قیصریه میگفتند. سردرِ بازار اصفهان نیز چنین بود و به همین سبب قیصریه نام گرفت. کاشیهای معرق و نقاشیهای استاد رضا عباسی، هنرمند چیرهدست زمان صفویه، آن سردر را چنان آراسته بود که چشمان هر نگرندهای را خیره میساخت. هنوز هم شکوه پیشین قیصریه اصفهان بهجاست و میتوان دریافت که چه هنرها در ساخت و زیباسازی آن بهکار رفته است. کمتر سفرنامهای از دورهی صفویه میتوان یافت که سفرنویس آن، بازار اصفهان را به زیبایی و شکوهمندی نستوده باشد.
سازههای پیوسته به بازار اصفهان
در دورهی شاهعباس، هنگامی که قیصریه ساخته شد، سازههای دیگری بدان افزودند تا مجموعهای کممانند را در پایتخت پدید آورند. سازههایی مانند مدرسهی صدر و مدرسهی نامدار نیمآورد، مسجد جارچیباشی و چند کاروانسرا. در دورهی قاجار سازههای دیگر به این مجموعه افزوده شد؛ مانند: کاروانسرای گلشن و تیمچهی ملک. گرمابههای تاریخی بازار نیز ساخته شده در روزگار صفوی و قاجار هستند.
بازار قیصریه دو اشکوبهای (:طبقهای) است. کالاها در دکانهای اشکوب پایین دادوستد میشد و اشکوب دوم ویژهی دفترهای بازرگانی بود. دکانها در کنار هم، همهگونه کالایی را به مشتریان میفروختند. افزونبر این قیصریه به چند بازار کوچک نیز راه میبُرد؛ مانند: بازارهای عربان، هارونیه، سماورسازها و مقصودبیک. سقف بازار سرپوشیده بود و سراهایی داشت که به آن سرای اردستانیها، سرای خوانساریها، سرای خانی، سرای آقا، سرای پادرخت، سرای میراسماعیل، سرای تالار، سرای جارچی و نمونههای دیگر میگفتند. اگر این سراها و تیمچهها را با کاروانسراهای درون بازار پیش چشم بیاوریم بهتر درخواهیم یافت که با چه مجموعهی بزرگی روبهرو خواهیم بود.
این را هم به سخن خود بیفزاییم که سرا همان است که در زبان مردم «تیمچه» نامیده میشود. تیمچه، کاروانسرای کوچکی است که سرپوشیده است تا دور از گزند باد و باران باشد. تیمچه جایی برای عرضهی کالاهای گرانبها، مانند فرش، است. از اینرو، تیمچه در سنجش با بخشهای دیگر بازار، نرخ (:قیمت) بیشتری داشت و کالایی در آن فروخته نمیشد که بهای اندکی داشته باشد.
بازار اصفهان از گونهی بازارهای خطی بهشمار میرود. بازارهای خطی در راستای گذرگاهها (معبرها) ساخته میشدند. ساختار بازار خطی اینگونه است که با گسترش (:توسعهی) شهر، بر فضاهای آن افزوده یا از آن کاسته میشود. از سوی دیگر، آنچنان که اشاره کردیم، بازار اصفهان پیونددهندهی خطی میان میدان نقش جهان و میدان کهنه (قدیم) است. در این بازار نهتنها کالا دادوستد میشد بلکه مانند بازارهای بزرگ شهرهای دیگر جایی برای پیوندهای اجتماعی، فرهنگی و دینی میان مردم نیز بود.
تاقهای بلند بازار قیصریه از ساختمایهها (:مصالح) بومی که همسان با شرایط آبوهوایی اصفهان است، ساخته شده است. سایهروشنهایی که این تاقها میسازند فضای دلخواهی را برای روندگان به بازار فراهم میکند و سایهگاه سازه از گرمای هوا میکاهد. افزون بر آن از راه وزنههای موجود روشنایی درون بازار برآورده میشود.
بخشهای اصلی بازار قیصریه را چنین میتوان بازشناخت: راستهبازار که راهرو اصلی بازار و جایی پُررفتوآمد است؛ چهارسوق که جای برخورد دو راستهی بازار است؛ دالانها که سرپوشیدهاند؛ دکانها که کوچکترین واحد تشکیلدهندهی بازار هستند؛ کارگاهها که بیشتر آنها در اشکوب بالایی قیصریه جای دارند؛ تیمچهها؛ انبارها که در کنار سراها جای دارند و انباشتگاه (:ذخیرهگاه) کالا هستند و همچنین سازههای کاربری مانند مدرسهها، مسجدها، گرمابهها و قهوهخانهها.
مهرازان صفوی به شیوهی ماهرانهای فضاهای اقتصادی و فرهنگی بازار اصفهان را درهم تنیدهاند و ساختار گوناگونی (:متنوعی) بدان دادهاند. شبکهی پیوندی (ارتباطی) درون بازار نیز بهگونهای است که آمدوشد را آسان میسازد. این نیز از ویژگیهای برجستهی طراحی و مهرازی بازار قیصریه است. بر روی هم میتوان بازار اصفهان را نمونهی شاخصی از هماهنگی (تناسب)، تعادل، تکرار ِ بهجای فضاهای مورد نیاز و گوناگونی کاربریها دانست. همهی این بخشها، حس زیباییشناختی کممانندی به بازدیدکنندگان از بازار میدهد و فضایی آرامشبخش را پدید میآورَد. هویت تاریخی بازار نیز حس «تعلق و دلبستگی عمومی» را (که در مهرازی ایران اهمیت شایان دارد) نیرو میبخشد. راهرفتن و گامزدن در چنین فضای دلانگیزی، بهراستی تجربهای بهیاد ماندنی است. این، از هنر مهرازی ایران برمیخیزد و توانایی کممانند مهرازان استاد دورههای صفوی و قاجار.
*یارینامه: تارنماهای: دایرهالمعارف بزرگ اسلامی؛ گردشگری ایران؛ کتاب «بازارهای ایرانی» نوشتهی حسین سلطانزاده (1383) و جُستار «تابآوری فضایی بازارهای سنتی (موردپژوهی: بازار قیصریهی اصفهان)» نوشتهی زهرا شیرانی و دیگران (مجلهی علمی باغ نظر- مهر 1396- شمارهی 52).
با دیگر بازارهای کهن ایران در نشانی زیر آشنا شوید:
