در هنر مهرازی، سازه‌ای که مرکزیت ندارد و گسترش آن‌ها بسته نیست، سازه‌ی شطرنجی نامیده می‌شود. یک نمونه‌ی ارزشمند از این دست سازه‌ها، بازار اراک است. همان طرح شطرنجی بازار اراک است که آن را از دیگر سازه‌های همانند جدا می‌کند و به آن هویتی یگانه و زیباشناسانه می‌بخشد.
چشم‌انداز بازار تاریخی اراک، در استان مرکزی، چنان دیدنی است که جلوه‌ای از گذشته‌ای باشُکوه به این شهر بخشیده است. این سازه که نزدیک به سه سده پیش ساخته شد، دارای طرحی سراسر اندیشیده‌شده و باریک‌بینانه است و راه‌های پیوندی آن، از درون، از هم‌گرایی (:تقارن) هندسی برخوردار هستند. گذرگاه‌های پُرشماری راسته‌ی بازار را بخش‌بندی می‌کنند و به آن مهرازی ویژه‌ای می‌بخشند. سازه‌ی سرپوشیده‌ی بازار نیز به‌گونه‌ای ساخته شده است که هوای آن در تابستان‌ها خُنک و در زمستان‌ها گرم و دل‌خواه است.
تاریخچه‌ی بازار اراک
در گذشته‌ها به اراک «سلطان‌آباد» می‌گفتند. زمانی که این شهر را در زمان پادشاهی فتحعلی‌شاه قاجار (سده‌ی سیزدهم مهی) ساختند، بازار آن را هم پی افکندند. کسی که بر کارها سرپرستی داشت، یوسف‌خان گرجی بود. او نه‌تنها بانی شهر سلطان‌آباد (اراک) بود بلکه از مردان سیاست‌ورز و فرماندهان جنگی نیز شمرده می‌شد و در جنگ‌های ایران و روس در زمان فتحعلی‌شاه، شایستگی‌هایی از خود نشان داده بود. یوسف‌خان گرجی افزون‌بر سلطان‌آباد، بر شهرهای کزاز، کمره، آشتیان و تفرش نیز از سوی دولت قاجار فرمان می‌راند. او سرانجام در سال 1240 مهی و در سال‌های پایانی پادشاهی فتحعلی‌شاه درگذشت.
بنیان‌گذاری شهر اراک، بیست‌سال زمان بُرد. در این بازه زمانی بود که بازار و دیگر سازه‌های شهر ساخته شدند. به ویژه بازار اراک بسیار زود جایگاه برتر خود را به دست آورد؛ بدان سبب که در پیرامون شهر و شهرهای نزدیک به آن، دادوستدهای بسیاری انجام می‌گرفت و آن گستره یکی از مرکزهای مهم اقتصادی شمرده می‌شد. پیداست در چنان شرایطی بازار اراک به‌سرعت مرکزی برای خرید و فروش کالاها و گذر کاروانیان و رفت‌وآمد بازرگانان شد و هر سال بر رونق آن افزوده شد. به‌ویژه فرش‌ها و دستبافت‌هایی که در این بازار عرضه می‌شد، آوازه‌ی بسیاری یافت.
ویژگی مهرازی بازار اراک
از دور که به بازار اراک بنگریم، بر سقف بلند و گستره‌‌ی چهارده هکتاری آن، گنبدی کاه‌گِلی خواهیم دید که نورگیرهایی در آن دیده می‌شود تا روشنایی درون بازار را برآورده کنند. چهارسوق بازار راهی (:مسیری) شمالی- جنوبی و خاوری- باختری دارد و هر راه به دروازه‌های اصلی شهر می‌رسد. از این‌رو، آمدوشد کاروان‌های تجاری به بازار شهر بسیار آسان بوده است. افزون بر این که بازار چنان ساخته شده بود که قلب و مرکز شهر نیز دانسته می‌شد و هویتی ویژه به اراک می‌داد.
نکته‌ی درخور نگرش آن است که راه‌های درونی بازار به‌گونه‌ای طراحی و ساخته شده‌اند که اگر رویدادی ناخوشایند (مانند آتش‌سوزی) در بازار رُخ دهد، باشندگانِ درون بازار به‌سادگی بتوانند از فضای درونی آن بیرون بروند و خود را از گزندها رهایی ببخشند. برای این کار، همه‌ی تیمچه‌ها و سراها، دری به بیرون از بازار دارند. ساخت‌مایه‌هایی (:مصالحی) هم که در برآوردن چنان بازار گسترده و زیبایی به‌کار برده‌اند، ملاتی آمیخته با گچ، آهک و خاک رُس است. تیرچه‌های چوبی نیز سازه را استواری بخشیده‌اند.
از بخش‌های بازار اراک باید به این نمونه‌ها اشاره کرد: گرمابه‌های نو، چهارسوق و فیروزه؛ سراها و تیمچه‌های هزاوه‌ای‌ها، نوذری، کتاب‌فروش‌ها، حاجی‌باشی، کاشانی‌ها، کرمانشاهی‌ها، مسگرها، گلشن، نقشینه و اکبریان. در دوران ما نیز موزه‌ای مردم‌شناسانه به بازار افزوده‌اند!
بازار اراک دو اشکوبه‌ای (:طبقه‌ای) است. در اشکوب بالایی جایی برای باشندگی شبانه‌ی مسافران و بازرگانان در نظر گرفته شده است. بدین‌سان، بازار اراک کارکرد کاروانسرایی نیز دارد. سرا و تیمچه‌های آن سی‌گانه‌اند و دارای انبارها و باراندازها هستند.
بازار اراک چنان ساخته شده که از دید کالبدی دو راسته‌ی آن شهر را به چهار محله بخش‌بندی می‌کند. از دید اقتصادی نیز کارکردی تولیدی- تجاری به شهر داده است. محور شمالی- جنوبی بازار که پیش‌تر از آن یادکردیم، 850 متر است و محور باختری- خاوری آن 600 متر. پهنای محورها پنج متر است؛ هر چند اکنون بخش‌هایی از محور باختری- خاوری آن ویران شده است. راه‌های درونی بازار نیز مستقیم و هندسی است. می‌توان ساخت این بازار تاریخی یک‌کیلومتری را آمیخته‌ای از شیوه‌های نو و سنتی مهرازی ایران در آن سده‌ی تاریخی که شهر سلطان‌آباد (اراک) بنا شد، دانست.
امروزه در بیش‌تر بخش‌های بازار اراک، پیشه‌های نو جایگزین حرفه‌های کهن شده است. برای نمونه، در گذشته، همان‌گونه که اشاره کردیم، مهم‌ترین کالایی که در بازار اراک عرضه می‌شد فرش بود. اکنون بسیاری از حجره‌های فرش‌فروشی تبدیل به پتوفروشی و پلاستیک‌فروشی شده‌اند! با این همه، هنوز پیشه‌های درپیوند با فرش‌بافی در بازار اراک رونق دارند؛ مانند: رنگرزها، خامه‌فروش‌ها (خامه، ماده‌ی اصلی در فرش‌بافی قدیم بود)، نقش‌کش‌های فرش و باربرها که جابه‌جایی فرش‌ها را برعهده داشتند.
شوربختانه در این سال‌ها بازار تاریخی اراک دچار آسیب‌های بسیاری شده و وضعیت برخی سراهای آن اسفناک است. آن آسیب‌ها در سراهای کتابفروشان و حاج‌باشی بیش‌تر دیده می‌شود (گزارش خبرگزاری ایسنا- 28 شهریور 1401). فرتورهایی که از خرابی بازار اراک انتشار یافته است، تاسف‌بار است و نیاز به باززنده‌سازی آن بایستگی‌ای است که باید بدان توجه داشت. هر چند اداره‌ی میراث فرهنگی استان مرکزی طرح جامع بازسازی بازار را فراهم کرده است، اما گویا هنوز به «تصویب نهایی» نرسیده است.
*یاری‌نامه: گزارش خبرگزاری‌های مهر، ایسنا و پانا؛ جُستار «جنبه‌های فلکوریک سراهای بازار سنتی اراک» نوشته‌ی پروین بختیاری و فرهاد امام‌جمعه (مجله‌ی فرهنگ مردم- سال 1392- شماره 35).
با دیگر بازارهای کهن ایران در نشانی زیر آشنا شوید:
