از آنچه در سده‌های گذشته در شهر بوشهر ساخته شد و بازاری بزرگ و تماشایی بود، اکنون نشانه‌های چندانی به‌جا نمانده است. آن بازار کهن که بوشهری‌ها به آن بازار قدیم می‌گویند، در زمان خود یکی از پُررفت‌وآمدترین جاهای شهر بود و انبوه از کالاهایی که از کشتی‌ها پیاده می‌شد و راه به بازار شهر می‌یافت. اکنون، با باززنده‌سازی‌هایی که انجام شده است، بازار کهن بوشهر گاه جایی برای برپایی جشن‌ها و سوگواری‌هاست.
جای بازار کهن بوشهر را اکنون بازار مرکزی شهر گرفته است. بازاری که پویایی و سرزندگی آن به شهر رنگ‌ورویی زیبا و شادی‌آور بخشیده است. همه‌گونه کالایی در این بازار می‌توان یافت و با دستِ پُر از آن بازگشت! اما بازار کهن بوشهر، ویژگی‌هایی دارد که باید از آن یاد کرد؛ به‌ویژه آن که نشانه‌ای از تاریخ و اقتصاد شهر در سده‌های گذشته هم هست و ثبت ملی شده است.
بازار کهن بوشهر، 240 مغازه دارد و فروشندگانش از همه رده‌ای بودند. جایی برای دادوستد پیروان ادیان دیگر هم بود و همگی در آرامش و هم‌سازی به کار و کوشش سرگرم بودند. بازار به دو راسته بخش‌بندی می‌شد؛ یکی را راسته‌ی معین‌التجار می‌نامیدند و دیگری را راسته‌ی رییس‌التجار. این دو راسته، خود به راسته‌های کوچک‌تر بخش‌بندی می‌شدند و مجموعه‌ای می‌ساختند که نیاز روندگان به بازار و مردم بوشهر را برآورده می‌کرد و مالامال از نیازمندی‌های خریداران بود. بخش اصلی بازار جنوبی- شمالی است و بخش دیگر از خاور به باختر. طراحی بازار بوشهر به‌گونه‌ای است که مانند بسیاری از بازارهای تاریخی ایران، از تابش آفتاب در گرمای تابستان و بارش باران در سرمای زمستانی، در امان باشد.
تاریخچه‌ای از بازار بوشهر
بازار کهن بوشهر در محله‌ی ده‌دشتی جای این دارد. این بخش دارای بافتی کهن است و نشانه‌های تاریخی‌اش افزون‌تر از جاهای دیگر شهر است. گویا سنگ بنای بازار در زمان چیرگی افشاریه بر ایران (در سده‌ی دوازدهم مهی) گذاشته شده است؛ یعنی زمانی که شهر بوشهر بنیان‌گذاری شد. اما در دوره‌ی قاجار، به‌ویژه در زمان پادشاهی ناصرالدین‌شاه بود که بازار بوشهر آوازه‌ای بسیار پیدا کرد و مرکزی برای دادوستدهای بازرگانی میان ایران و کشورهای دیگری شد که کالاهای خود را با کشتی و از راه خلیج فارس به سواحل بوشهر می‌رساندند. به سبب همین رونق بود که بوشهر گسترش یافت و سازه‌های بیش‌تری در آن شهر ساخته شد و بالندگی‌اش شتابان‌تر از آنچه گمان می‌رفت، رو به فزونی نهاد. رفت‌وآمد پُرشمار ماموران و کارگزاران انگلیسی که هندوستان را در اختیار داشتند و با ایران همسایه شده بودند، به بوشهر و آوردن و بُردن کالا از بازار شهر، این بخش از بوشهر را باارزش‌تر و پُرآوازه‌تر ساخت و رونقی اقتصادی به همراه آورد.
مهرازی و بخش‌بندی بازار بوشهر
طراحی و ساخت بازار کهن بوشهر همان ویژگی‌های مهرازی را دارد که در دیگر سازه‌های دوره‌ی قاجار می‌یابیم. این بازار به شیوه و سبک مهرازی آن دوره‌ی تاریخی ساخته شده است، اما نکته‌ی مهم آن است که در ساخت بازار ویژگی‌های اقلیمی و آب‌وهوایی شهر بوشهر در نظر گرفته شده است و برای بهره‌مندی از بادهای شمالی شهر در فصل گرما، چاره‌ای یافته‌اند. چنان که یک‌سر بازار در سوی شمالی و یک‌سر دیگرش در سوی جنوبی شهر ساخته شده است. ورودی‌های اصلی، دوگانه است (یکی در شمال و دیگر در جنوب بازار) و ورودی‌های دیگر که کوچک‌تر هستند، از در خاور و باختر سازه دیده می‌شوند و راه‌های بازار را به هم پیوند می‌دهند. راسته‌های بازار بوشهر نیز چنین نام داشتند: بازار قصاب‌ها، طلافروشان، ماهی‌فروشان، مرغ‌فروشان، قالی‌فروشان،
رنگرزها، کلاه‌فروشان، آهنگران و نمونه‌های دیگر.
شاید پاسخ به این پرسش درباره‌ی بازارهای تاریخی ایران سودمند باشد که: بازارها و کالاهای فراوان آن چگونه اداره می‌شدند و امنیت می‌یافتند؟ این کار بردوش خودِ پیشه‌وران و اصناف بود. در گذشته، هر پیشه‌ای (صِنفی) یک تَن را به‌عنوان «مهتر» و بزرگ پیشه‌ی خود برمی‌گزید و او نه‌تنها به کارهای هم‌پیشگان خود رسیدگی می‌کرد و در جهت حل دودستگی‌ها و اختلاف‌ها برمی‌آمد، بلکه با مهتران دیگر پیشه‌ها پیوند می‌گرفت. یکی از خویشکاری‌های مهتران نیز برآوردن (تامین) امنیت بازار بود. با فرمانروای (حاکم) شهر نیز پیمان می‌بستند که نرخ کالاها را در همان اندازه‌ای که تعیین شده است، نگه دارند و چیزی بر آن نیفزایند. در دوره‌ی صفویه، به این مهتران «نقیب» می‌گفتند و آن‌ها از رده‌های اجتماعی شهر شناخته می‌شدند. همکاری در گرفتن مالیات از دکان‌داران و بازرگانان نیز به دستیاری مهتر و حاکم شهر انجام می‌گرفت. اما در دوره‌ی قاجار، بخشی از کارهای مهتران و نقیبان به کلانتر و داروغه‌ی شهر واگذار شد. بازار بوشهر نیز که دادوستد کالا در آن بسیار بود و بازرگانان ایرانی و بیگانه‌ای در آنجا آمدوشد می‌کردند، از آن قانون جدا نبود و تلاش برای نگه‌داری امنیت و یکسان ماندن نرخ کالاها، با باریک‌بینی انجام می‌گرفت.
وضعیت کنونی بازار کهن بوشهر
اشاره کردیم که بازار کهن بوشهر رنگ‌وروی پیشین خود را ندارد و آسیب‌های بسیاری دیده است. در سال 1392 خورشیدی در بازار کهن شهر باززنده‌سازی‌هایی به‌دستیاری میراث فرهنگی بوشهر انجام شد اما کار را رها کردند و چهره‌ی نازیبایی از بازار کهن برجای ماند. پس شماری از دوستداران میراث فرهنگی آستین کوشش بالا زدند و باززنده‌سازی‌ها را از سر گرفتند. شهرداری بوشهر نیز به کمک آمد و کارها سرانجامی یافت (گزارش خبرگزاری فارس- فروردین 1395). با این همه، طراحی بازار کهن بوشهر فراموش نشد و میراث فرهنگی استان پی‌گیر کارها بود و چنین قرار نهادند که با کمک شهرداری بوشهر، طراحی جداره‌ها، کف‌سازی‌ها و نمونه‌هایی از این دست را انجام دهند (گزارش خبرگزاری ایسنا- آذر 1401).
*یاری‌نامه: خبرگزاری ایسنا؛ تارنمای گردشبان؛ کجارو؛ کتاب «بازارهای ایرانی» نوشته‌ی حسین سلطان‌زاده (1383).
با دیگر بازارهای کهن ایران در نشانی زیر آشنا شوید:
