بازار لار که به آن «قیصریه» می‌گویند، با دیرینگی بیش از هزار سال، نقشی پایدار و کم‌مانند در دادوستدهای بازرگانی میان خلیج فارس تا باختر هندوستان داشته است. افزون‌بر این، ساختار و کالبد کهن شهر لار، اثرپذیرفته از نقش بازار آن بوده است؛ هرچند اکنون قیصریه‌ی لار آوازه و جایگاه پیشین خود را از دست داده و در گذر زمان رو به خرابی‌ها و آسیب‌ها نهاده است.
نمای بیرونی و گنبد قیصریه‌ی لار، همانند خاک این شهر، سُرخ و خاکستری است. بازار لار، در هر نگاهی زیبا و دلربا به‌چشم می‌آید و نشانه‌های نمایانی از گذشته بسیار کهن خود دارد. اما این تنها بیرون بازار است که چنان جلوه‌گری و دلربایی می‌کند، درون آن آکنده از خرابی‌هاست و نظم و سامانی به‌سزا که شایسته‌ی یک سازه‌ی کهن تاریخی است، ندارد. دریغ است که چنین سازه‌ی شکوهمندی نادیده گرفته شود!
لار در جنوب استان فارس است. مرکز این شهرستان، همان شهر لار است. برای زمانی که بازار شهر پی‌افکنده شد و مرکزی برای دادوستدهای جنوب ایران شد، دو دیدگاه آورده شده است. برخی آن را بازاری شکل‌گرفته در روزگار باستانی ایران می‌دانند و برخی تاریخی هزارساله و گاه نهصدساله برای آن برآورد می‌کنند. هر کدام از این دو دیدگاه را بپذیریم، باید گفت که بازار لار با تاریخ و فرهنگ و اقتصاد این شهر و پیرامونش (تا دورترین ساحل‌های خلیج فارس) پیوندی همیشگی و تاریخی داشته است.
صفویه که به رونق‌دادن بازارهای ایران و سودرسانی اقتصادی آن‌ها نگرشی ویژه داشتند، بازار لار را شکل و سامانی نو دادند و در زمان پادشاهی شاه‌عباس یکم این سازه را بازسازی کردند و از آن جایی زیباتر و دل‌انگیزتر ساختند. دلربایی قیصریه‌ی لار تا بدان‌جا بود که دُن‌گارسیا فیگوئروا، سفیر اسپانیا در دربار شاه‌عباس یکم، بازار لار را «یکی از زیباترین و ارزشمندترین بناهای سراسر قاره‌ی آسیا» برشمرده و نوشته است که با بهترین فروشگاه‌های اروپایی برابری می‌کند.
ویژگی‌های قیصریه‌ی لار
قیصریه‌ها همواره سرپوشیده بودند و در مهرازی آن‌ها بخش‌های آرایه‌دار فراوان بود. به همین سبب در قیصریه‌ها کالاهای گران‌بها دادوستد می‌شد و چه‌بسا بیشتر مشتریان آن از بازرگانان ثروتمند و مردمان دارا بودند. قیصریه‌ی لار نیز البته چنین بود اما همه‌ی کالاهای مورد نیاز مردم لار و ساحل‌نشینان خلیج فارس را عرضه می‌کرد.
پیکره‌ی قیصریه‌ی لار، چلیپایی (صلیبی) است. خوشبختانه کم‌وبیش هنوز هم طرح کهن آن به‌جا مانده و دست‌کاری‌ها چندان نبوده است؛ هرچند همان‌گونه که اشاره کردیم، در گذر زمان از آسیب‌ها برکنار نمانده است. مهرازی بازار چنان اثرگذار بوده است که گمان می‌رود به تقلید از آن بازار چیت‌سازهای اصفهان را در بخش شمالی میدان نقش جهان، در دوره‌ی صفویه، ساخته باشند. بازار وکیل شیراز (در دوره‌ی زندیه) نیز به گمان بسیار تقلیدی از مهرازی بازار لار است.
در شُکوه مهرازی بازار لار هرچه بگوییم کم گفته‌ایم! آن را نشانه‌ای آشکار از مهرازی زیبای ایرانی می‌دانند و مجموعه‌های پیوسته به بازار را از دید کاربری و ساخت، ستایش می‌کنند؛ سازه‌هایی مانند کاروانسراها، گرمابه، آب‌انبار، میدان و چندین نمونه‌ی دیگر که از قیصریه‌ی لار سازه‌ای چشم‌نواز با کاربری‌های گوناگون می‌سازد.
دو رشته، بازار را به هم پیوند می‌دهد؛ یکی از شمال و دیگری از جنوب شهر. چهارسوق بازار هشت‌گوش است و دکان‌ها در هر گوش آن ساخته شده‌اند. چهارسوق (یا: چهارسو) به جای برخورد میان دو راسته‌ی اصلی و مهم بازار گفته می‌شود.
بلندای تاق‌های بازار لار کم‌مانند است. گنبد آن نیز با بلندایی بیش از 18 متر، از مسافتی دور به‌چشم می‌آید. بادگیرها نیز بر روی بام ساخته شده‌اند که سبب خنکی و گردش هوا در درون بازار می‌شود. شگفت است که تاق ضربی بازار لار پس از گذشت نزدیک به هزارسال، هنوز همان شکل پیشین خود را دارد و کمترین آسیبی ندیده است.
کاروانسراهای بزرگ و کوچک (تیمچه) از دیگر بخش‌های بازار است. این کاروانسراها و تیمچه‌ها به‌شکلی ساخته شده‌اند که با فرهنگ آن بخش از سرزمین ما هماهنگ است و سازگار با شیوه‌ی زندگی مردمانی که نزدیک ساحل خلیج فارس زندگی می‌کنند. تیمچه‌ها و کاروانسراها مهرازی‌ای صفوی دارند و سردر آن‌ها گچ‌بری‌هایی دارند که دیدنی است. دالانی دراز این کاروانسراها را به بازار پیوند می‌دهد. همه‌ی آن‌ها نیز ایوان‌دار هستند و تاق‌هایی بیضی‌شکل دارند.
آسیب زلزله‌ها
باززنده‌سازی‌هایی که در قیصریه‌ی لار انجام شده بیشتر به‌سبب زلزله‌های بوده است که خاک لار را می‌لرزاندند و به خانه‌ها و سازه‌ها آسیب‌های ویرانگر می‌زدند. یک نمونه‌ی آن در دهه‌ی نخست سده‌ی یازدهم مهی، در پادشاهی شاه‌عباس یکم صفوی، رُخ داد و بازار لار را در امان نگذاشت. اندکی پس از زمین‌لرزه، به دستور شاهِ صفوی بازار لار را بازسازی کردند و استادی مهراز به نام نورالدین‌محمد انجام این کار را بردوش گرفت و به چیره‌دستی کار باززنده‌سازی را پیش بُرد.
یک بازسازی دیگر در پادشاهی ناصرالدین‌شاه قاجار انجام گرفت و فرمانروای فارس دست به بازسازی بازار زد و شیوه‌ی از مهرازی آن روزگار (روزگار قاجار) را به‌کار بُرد که نشانه‌های آن اکنون هم پیداست.
در اردیبهشت‌ماه 1399 خورشیدی، نیز لار به‌سختی لرزید اما بازار آسیب چندانی ندید. با این همه، بازار قیصریه‌ی لار، با آن شُکوه خیره‌کننده‌اش، اکنون نیازمند بازسازی و ساختاری نو بدان بخشیدن است. با اندکی رسیدگی و چینشی نو، می‌توان این بازار باارزش را رنگ‌ورویی تازه داد و آن را پویاتر ساخت. نکته‌ی پایانی آن است که چنین بازار کهنی، با دیرینگی هزارساله و مهرازی شگفت‌آور و دل‌انگیز، چرا نباید در فهرست جهانی ثبت آثار تاریخی قرار بگیرد؟
*یاری‌نامه: گزارش خبرگزاری ایرنا (2 تیر 1399)؛ تارنمای دانشگاه پیام نور لار؛ گزارش خبرگزاری تسنیم (امرداد 1396).
با دیگر بازارهای کهن ایران در نشانی زیر آشنا شوید:
