در جنوب شهر خرمآباد کنونی (شاپورخواست کهن)، در استان لرستان، منارهای بلند و تاریخی هست که از دید رهگذران دور نمیماند. در سرتاسر ایران شمار منارهها بسیار است، اما آنچه در خرمآباد میبینیم ویژگیهای تاریخی و کهنی دارد که آن را برخوردار از ارزش و اهیمت میسازد. تاریخ ساخت این سازه چندان روشن نیست و برخی آن را از بناهای باستانی ایران و ساختهشده در روزگار شهریاری ساسانیان گمان میبرند. منارهی خرمآباد از دیرینهترین سازههای منارهای ایران است.
منارهی آجری شهر خرمآباد، اکنون در دل بوستانی زیبا دیده میشود که به آن پارک شقایق میگویند و در محلهای به نام قاضیآباد جای دارد. شاید هر نگرنده نخست از خود بپرسد که این مناره در چه دورهی تاریخیای ساخته شده است؟ باستانشناسان دیوارههایی را در نزدیکی مناره آجری خرمآباد یافتهاند که پیافکندن آن به دوران باستانی ایران بازمیگردد. آنها گمان میبرند که این دیوار بخشی از آتشکدهای بوده است که اکنون نشانی از آن (جز همان دیوار) پیدا نیست. پس منارهی آجری نیز میتواند به مجموعهای وابسته باشد که یک بخش آن آتشکده بوده است. در روزگار باستانی ایران، منارههای بسیاری در راهی که به تیسفون، پایتخت شاهنشاهان ساسانی، میرسید، ساخته شده بود. آن منارهها برجها یا میلهای دیدهبانی بودند. با این همه، بسیاری منارهی خرمآباد را ساخته شده در دورهی دیلمیان، در سدهی چهارم مهی، گمان میبرند، یا آن گمان میبرند که پادشاهان دیلمی آن را بازسازی کردهاند. البته گمانههای دیگری نیز پیش کشیده شده است.
مهرازی منارهی آجری خرمآباد
به سازههای بلند و استوانهایشکل، مناره میگویند. منارهها در دوران باستانی ایران، همانگونه که اشاره کردیم، جایی برای نگهبانی و دیدهبانی بودهاند. در فراز این برج و منارهها آتش روشن میکردند تا بدینگونه خبررسانی کرده باشند یا راهنمای مسافرانی باشند که شهر را میجستند. نکتهی درخور نگرش آن است که در گویش خرمآبادیها، مناره معنای «جای روشنایی» نیز میدهد. شاید هم در گذشتههای دور، مناره همین معنا را داشته است و در دورههای میانی تاریخ ایران به برجهایی که اغلب در مهرازی مسجدها ساخته میشد، دگرگونی معنایی یافته است. مناره واژهای عربی است و فارسی آن «گلدسته» است. گلدستهها همان میلهای راهنما هستند که در تاریخ پس از باستان ایران، دگرگونی کاربری یافتهاند و در مهرازی مسجدها بهکار رفتهاند. این نیز گفتنی است که از سدهی پنجم مهی در مهرازی منارههای ایران دگرگونیهایی پدید آمد و آرایههایی به آن افزودند تا چشمگیرتر و زیباتر به چشم بیایند. کاربرد و گونههای منارههای ایران تفاوت دارد و چند دستهاند، اما همگی درخور اهمیت و ارزش بسیار شناخته میشوند.
منارهی آجری خرمآباد، استوانهای است که بر روی سکویی مربعی جای گرفته است. بررسیها نشان میدهد که به گمان بسیار در گذشتهها این منارهی دیدنی، در میانهی شهر شاپورخواست جای داشته است. این وضعیت تا دورهی قاجار ادامه داشت و پیرامون مناره، سازههای پُرشماری دیده میشد. این را از اشارههایی مییابیم که در سفرنامههای اروپاییانی که به لرستان و شهر خرمآباد رفته بودند، نوشته شده است.
ورودی سازه در بخش باختری آن است. پلهها تا رسیدن به فراز مناره، 99 عدد است. مناره را با سنگ و گچ برآوردهاند و ستبری دیوارههای آن بسیار است. بلندای آن به 30 متر میرسد، اما در گذشته بلندای بیشتری داشته است که بر اثر گذشت زمان بخشی از فراز آن فروریخته است.
در میانهی سالهای 1304 تا 1348 خورشیدی، منارهی آجری خرمآباد در دست اوقاف بود. آنها کارهایی برای باززندهسازی مناره انجام دادند. در زمان پهلوی دوم بود که شهرداری خرمآباد گرداگرد مناره را بوستان ساخت و از آن جایی دیدنی برای گردش و بازید مردم برآورد.
کهنترین منارهی ایران (پس از دوران باستان) را منارهی ساوه میدانند که در سال 453 مهی بنا شده است، اما نکته اینجاست که تاریخ ساخت (یا بازسازی) منارهی خرمآباد، آنچنان که باستانشناسان برآورد کردهاند، در سدهی چهارم مهی بوده است. پس شاید بتوان منارهی خرمآباد را کهنتر از دیگر سازههای از این دست در ایران دانست.
*یارینامه: پایگاه خبری گلونی؛ سایت گردشگری ایران و همشهریآنلاین.
در نشانی زیر با دیگر سازههای شگفت و کهن ایران آشنا شوید:
