مراغه در استان آذربایجان شرقی، شهر سازه‌ها و نشانه‌های تاریخی است. مهرازی سازه‌های آن زیبا و از نمونه‌های برجسته‌ی هنر ایران است. از دیدنی‌های این شهر، یکی هم برجی تاریخی است که به «برج مدور» شناخته شده است.
برج مدور مراغه اکنون در نزدیکی خیابان خواجه‌نصیر دیده می‌شود. آن را در سده‌ی ششم مهی (:قمری)، در روزگاری که اتابکان سلجوقی بر آذربایجان فرمانروایی می‌کردند، ساخته‌اند. 10 متر آن‌سوتر از برج مدور، سازه‌ی تاریخی دیگری دیده می‌شود که «گنبد کبود» نام دارد و بازمانده از روزگار چیرگی ایلخانان، در سده‌ی هشتم مهی، است. گنبد کبود گویا آرامگاه مادر هُلاکوخان مغول، بنیان‌گذار سلسله‌ی ایلخانان، است. تاریخ ساخت برج مدور از سنگ‌نبشته‌ی آن دانسته می‌شد که پس از این بیش‌تر درباره‌ی آن خواهیم گفت.
ویژگی سازه‌‌ای برج مدور
پیکره‌ی برج مدور، ساده است، اما این سادگی چنان باشکوه به‌چشم می‌آید که نبود آرایه‌ها در آن از زیبایی‌اش نمی‌کاهد. این برج نمایی بدون آرایه دارد و آجرکاری شده است. تنها آرایه‌ی آن ورودی سازه است که نقش‌هایی دیدنی دارد. برج مدور، دو اشکوبه‌ای (:طبقه‌ای) است. ورودی دل‌انگیز آن هلالی‌شکل است و افسوس که سقف و گنبد آن در گذر زمان فروریخته است. پوشش شیروانی‌داری که اکنون بر روی برج دیده می‌شود برای جلوگیری از خرابی بیش‌تر سازه، قرار داده شده است.
برج مدور از دید مهرازی و شیوه‌ی ساخت، استوار است؛ هرچند، همان‌گونه که اشاره کردیم، بخشی از سقف آن از دست رفته است. بلندای این سازه 12 متر است. باید سکویی دو متری را بالا رفت تا گام درون برج گذاشت. در سال‌های گذشته پلکانی فلزی در این بخش از سازه کار گذاشته شده است. اتاق درون سازه 10 ضلعی است و دیوارها تاق‌نما دارند. این‌که برج مدور برای چه کاربری‌ای ساخته شده است؟ چندان روشن نیست. به‌گمان آرامگاهی بوده است که اکنون نام و نشانی از کسی که در این آرامگاه به خاک سپرده شده است، در دست نیست.
پیش‌تر از سنگ‌نبشته‌ی برج مدور سخن گفتیم. این سنگ‌نبشته در زیر تاق هلالی سازه دیده می‌شود. نوشته‌ی دو سطری آن به خط کوفی است که نقش‌های آن در زمینه‌ی آجری و کاشی‌های فیروزه‌ای کار شده است. بر روی آن تاریخ 563 مهی نگاشته شده که سال ساخت برج مدور است اما از بانی و سازنده‌ی سازه هیچ‌گونه یادی نشده است.
گفتنی است که شهر مراغه دارای چهار گنبد تاریخی است. یکی از آن‌ها همین برج مدور است و سه گنبد دیگر عبارتند از: گنبد کبود، گنبد سرخ و گنبد غفاریه. اما برج مدور تنها سازه از میان این چهار گنبد است که به‌گونه‌ی دایره‌ای ساخته شده است. سازه‌های تاریخی مراغه سرآغاز مهرازی آذری در ایران است. این شیوه از مهرازی از گنبد سرخ این شهر آغاز می‌شود و در گنبد کبود و گنبد غفاریه به اوج شکوفایی می‌رسد. گنبد غفاریه در شمال باختری شهر مراغه و در کنار رودخانه‌ی صوفی چای ساخته شده است. تاریخ ساخت آن به زمان پادشاهی ابوسعید بهادرخان، ایلخان مغول، بازمی‌گردد و اثری تاریخی بازمانده از نیمه‌ی نخست سده‌ی هشتم مهی است. آن به دورهبه
در امردادماه 1396، پوشش سقف برج مدور که 60 سال پیش از این به گونه‌ی شیروانی فلزی ساخته شده بود، بازسازی شد تا از بارش‌ها برف و باران، که به‌سبب پوسیدگی شیروانی به سازه آسیب می‌رساند، جلوگیری شود. در اردیبهشت‌ماه 1399، اداره‌ی میراث فرهنگی مراغه نقشه‌ی بازنگری تعیین حریم برج مدور و گنبد کبود را روشن کرد. برپایه‌ی این بازنگری باید هر ساخت‌وسازی در پیرامون این برج‌ها باید پیرو بخش‌نامه‌ی نقشه‌ی جدید باشد (گزارش ایسنا).
به هر روی، برج مدور مراغه را باید نمونه‌ای برجسته و شاهکاری از مهرازی ایران در استان آذربایجان دانست و با وجود ناشناختگی کاربری آن و سادگی سازه، ارزش مهرازی و تاریخی‌اش را نباید از یاد بُرد.
*یاری‌نامه: جستار «قرائتی نو از کتیبه‌های برج مدور مراغه» نوشته‌ی اسماعیل معروفی اقدم (تارنمای مزدک‌نامه) و گزارش خبرگزاری ایسنا (شهریور 1381).
در نشانی زیر با دیگر سازه‌های شگفت و کهن ایران آشنا شوید:
