آتشکده‌ی محمدآباد کم‌وبيش در ميانه‌ی راه روستای محمدآباد تا کناره‌ی جنوبی رودخانه‌ی دالکی و نزديكی‌های یک کيلومتری سوی باخترين آن است. در پایيز 1373 نگارنده در دوروبر جايی که پيكره‌ی پان به‌دست آمده بود، به کاوش پرداخت. در اين کندوکاو که دو ماه به درازا کشيد، ساختار بنيادين یک آتشکده‌ا‌ی ساساني شناسايی شد.
ساختار و نقشه‌ی آتشکده‌ی محمدآباد با همه‌ی ديگرگونی‌هايی چند، چون ديگر آتشکده‌ها است، يعني يک چهارگوشه که با کنج‌ها و گوشه‌ها، چندبر و گرد شده تا آسمانه‌ای گنبدی بر روی آن استوار و پايدار گردد. در فضاي ميانی اين چهار جرز، سکوی نه‌چندان بلندی بوده که آتش روشن و فروزان پاک‌كيشان در ميان آن نگهداری می‌شده است. ساخت‌مایه‌ی به‌كاررفته و آنچه در نخستين نگاه از بازمانده‌ی رازی‌گری برجای مانده، به چشم می‌آيد آجر است که با ملاط ساروج بومی به يک‌ديگر چسبيده، سخت و استوار شده است. جز آجر، قلوه‌سنگ با ملاط گل، گچ و گاه با ملاط ساروج نيز ديده می‌شود.
به‌گمان بسیار چنين می‌نمايد آتشکده‌ی محمدآباد برجسته‌ترين و بارزترين و از ديدگاهي ديگر ارزنده‌ترين اثر رازى‌گرى شهرى گسترده، آباد و پُرخواسته بوده است که نام آن را نمی‌دانيم. مرز جنوب اين شهر در زيرساخت و سازه‌های امروزين محمدآباد و مرز شمال آن کناره‌ی جنوبی رودخانه‌ی دالکی است. اين شهر از سوي خاور به کوه‌های پستِ خاکستري رنگ و از سوي باختر به نخلستان‌ها بسته می‌شده است.
آتشکده‌ی محمدآباد در قلب بافت مذهبی شهر، با نگرش به جرزهاي ستبر، آسمانه‌ای (:گنبد) که دست‌کم نزديک به 12 متر از رويه‌ی زمين بلندا داشته، به‌گمان بسيار ارزنده‌ترين نشانه‌ى رازی‌گری مذهبی اين شهر بوده است و همان‌گونه که نبشته آمد به دليل اين ارزش و شايد ديرپايي، تغيير کاربردی داده و نيمي از عمر خود را به‌گونه‌ی آتشگاه گذرانده است.
بی‌گمان بنا ساسانی است، اما از اين نيز آگاهي داريم که پارت‌ها و اليمايی‌ها هم در آنجا بوده‌اند. تالار ميانی مهرکده‌ی محمدآباد، ساختاري از دوره‌ی پارت دارد که پس از روی کار آمدن ساسانيان، آن را گسترش دادند. مردم سکه‌های کوچک و زنگارگرفته‌ی مفرغي از دوره‌ی اليمايی را کمی دورتر از آتشکده و مهرکده، از رويه‌ی پاخور با خاک‌برداری‌هاى بی‌رويه‌ی شبانه يا پس از هر بارش، به‌دست آورده‌اند. پس پيش از ساسانيان، پارت‌ها و اليمايی‌ها هم بوده‌اند. آنچه هنوز برای ما روشن نشده، بودن عيلامی‌ها است.
آنچه در بالا آمده است بخشی از نوشتاری‌ست با عنوان «تنها آتشکده‌ی آجری ایران، ویران و فراموش شده!» به خامه‌ی اسماعیل یغمایی، که در تازه‌ترین شماره‌ی امرداد چاپ شده است.
متن کامل این گزارش را در رویه‌ی ششم (تاریخ و باستانشناسی) شماره‌ی 478 بخوانید.
«امرداد» شماره‌ی 478 دوشنبه، 13 آذرماه 1402 خورشیدی چاپ شد، و به شوند دشواری‌های پخش، همچنان در نمایندگی‌ها و چند دکه در تهران در دسترس خوانندگان خواهد بود.
نشانی نمایندگی‌ها و دکه‌های فروش امرداد در تهران
خوانندگان می‌توانند برای دسترسی به هفته‌نامه‌ی امرداد افزون‌بر نمایندگی‌ها از راه‌های زیر نیز بهره ببرند.
فروش اینترنتی فایل پی‌دی‌اف شماره‌ی 478 هفته‌نامه امرداد
فروش اینترنتی نسخه‌ی چاپی شماره‌ی 478 امرداد
اشتراک ایمیلی هفته‌نامه‌ی امرداد
برای دریافت فایل اکسل نمایه امرداد کلیک کنید
برای آگاهی بیش‌تر با شماره‌های: 31 و 30 – 88325329 – 021 تماس بگیرید.
