بادبزن اسمی؛ ره‌آورد یگانه‌ی بافق

بافق را بی‌سبب شهر دستبافت‌های حصیری نام نداده‌اند. نخلستان‌های فراوان بافق و استادان زبردست این شهرستان، در بافتن صنایع دستی حصیری، به‌راستی یگانه‌اند. از همین‌رو بود که در آغاز دهه‌ی 90 خورشیدی، حصیربافی بافق در فهرست میراث ناملموس کشور ثبت شد. از جاروهای حصیری، پادری، طناب‌بافی و مَنال که بگذریم، یکی از ره‌آوردهای حصیری بافق، «بادبزن اسمی» است.

آ‌نچه بادبزن بافق را از یگر بادبزن‌های ساخته‌شده در دیگر شهرها و روستاهای ایران جدا می‌سازد، نه‌تنها در چیره‌دستی سازندگان آن است، بلکه از این سبب هم هست که نامی (:اسمی) بر روی بادبزن بافته می‌شود. این کار، آسان نیست و به مهارت بافنده نیاز دارد. درخور نگرش آن است که برخی از بانوان بافنده‌ی بادبزن اسمی، حتا سواد خواندن‌ و نوشتن هم ندارند اما از روی طرحی که پیش روی آن‌ها گذاشته می‌شود (همانند نقشه‌ی قالی) نام مورد نظر را بر روی بادبزن حصیری نقش می‌زنند.
این‌که چرا بادبزن بافق «اسمی» نامیده شده است؟ به همان نکته‌ای بازمی‌گردد که به آن اشاره کردیم: یعنی بافنده یا به سلیقه‌ی خود یا به خواست سفارش‌دهنده نامی را بر روی بادبزن می‌بافد. به همین سبب این‌ گونه از بادبزن را اسمی نامیده‌اند. چنین بادبزن‌هایی که نام و نشان دارند، در گذشته‌ها شناسای کالاهای بازرگانی بافقی‌ها هم بود و بازرگانان بادبزن اسمی را که نام آن‌ها روی آن ثبت شده بود، بر روی کالای خود می‌گذاشتند تا از دیگر کالاهای شهرهای دیگر، جدا (:متمایز) شناخته شود.
ساخت بادبزن البته در شهرها و روستاهای دیگر ایران نیز رواج دارد و تنها ویژه‌ی بافق نیست. هرجا که درختان نخل سر برآورده باشند، محصولاتی بافته می‌شود که از شاخ و برگ آن نخل‌ها، تاروپود گرفته‌اند. نخلستان‌های بلند بافق نیز چه‌بسا بهترین نخل‌ها برای تولید فراورده‌های حصیری به‌شمار می‌روند. به‌ویژه آن که بافقی‌ها در بافتن بادبزن‌های خود گونه‌ای آفرینشگری (:خلاقیت) هنری نیز به‌کار می‌برند.
پیشینه‌ی بافت بادبزن در بافق (و نیز بادبزن اسمی) بسیار کهن است. نشانه‌هایی در دست است که بافت این صنعت دستی را به دوران باستانی ایران بازمی‌گرداند. از زمانی هم که صنعت عکاسی پدید آمد، عکس‌هایی از مردمان شهر بافق گرفته شد که آن‌ها را در کار ساخت بادبزن‌های حصیری نشان می‌داد. این نیز نشانه و سند دیگری است که از دیرینگی فرآورده‌های حصیری و بادبزن اسمی در این شهرستان حکایت دارد.

بافقی‌ها در بافت بادبزن اسمی، از برگ‌هایی استفاده می‌کنند که یک‌ در میان، رنگی است. خودِ آن‌ها به این برگ‌ها «تختوئو» می‌گویند و آن‌ها را تختوئو سفید و تختوئو رنگی می‌نامند. نامی هم که بر روی بادبزن زده می‌شود با همان برگ‌های (تختوئوهای) رنگی است. گاه نیز بافنده، جمله‌ای کوتاه بر روی بادبزن اسمی می‌بافد: مانند: خوش آمدید؛ یا هر عبارت کوتاه دیگری.
در شهرستان بافق، 12 گونه بادبزن بافته می‌شود که بادبزن اسمی یکی از آن‌هاست. این بادبزن ثبت ملی نیز شده است. برخی بادبزن‌های دیگر چنین نامیده می‌شوند: بادبزن‌های: کبابی، گنبدی، تبری، دسته‌دار، کفی، کج‌راه و ابریشمی و برخی دیگر. اما هیچ‌کدام شاید به پای آوازه‌ی بادبزن اسمی نرسند و این صنعت دستی را باید ویژه‌ی بافق دانست.

*یاری‌نامه: گزارش خبرگزاری ایسنا؛ تارنماهای یزد فردا و فرمانداری بافق.

با دیگر صنایع دستی در خطر فراموشی ایران در نشانی زیر آشنا شوید:

پیش‌درآمدی بر صنایع دستی از یادرفته‌‌ی ایران