آتشکده یزد یکی از برجستهترین سازههای دینی و تاریخی زرتشتیان جهان به شمار میرود و همچون نمادی ماندگار نهتنها نشانگر پیشینه و پایداری فرهنگی این آیین است، بلکه گواهی است بر پیوند ژرف میان انسان و آخشیج سپند آتش.
این جایگاه با آتشی که بیش از ۱۵۰۰ سال بدون خاموشی افروخته مانده است، مقصدی ارزشمند برای گردشگران، پژوهشگران، و زرتشتیان سراسر جهان دانسته میشود.
تاریخچه بنای آتشکده یزد
آتشکده یزد، به شکل امروزیاش، در سال ۱۳۱۳ خورشیدی و با پشتیبانی هازمان زرتشتیان هند و ایران ساخته شد. زمین این بنا توسط فردی به نام همابائی دابایجی، از زرتشتیان هند، خریداری و وقف شد. این کار در دورهای صورت گرفت که جامعه زرتشتیان ایران پس از گذر از تنگناهایی دشوار و سخت در سدههایی دراز در حال بازسازی شناسه و آیینهای دینی خود بود.
بنای کنونی آتشکده با الهام از سبک معماری دوران هخامنشی و ساسانی طراحی شده است. ستونهای ساده و بلندبالا، بهرهگیری از سنگ و گچ، و بهرهگیری از نمادهای زرتشتی مانند فروهر، بهخوبی میراث تاریخی این آیین را بازتاب میدهند.
آتشکدههای زرتشتیان از دیرباز در ایران باستان ساخته میشدند. اما بسیاری از این آتشکدهها در تازشها یا دگرگونیهای دینی ویران شدند. در روزگار قاجار و پهلوی، زرتشتیان کوشیدند تا با بازسازی آتشکدهها و گردآوری پیروان پراکنده خود، میراث آیینیشان را زنده کنند. آتشکده یزد یکی از دستاوردهای ارزشمند این کوششها بود.
تاریخچه آتش پاک
آتش آتشکده یزد که به «آتش بهرام» نامدار است، یکی از سه آتش بزرگ و سپند در آیین زرتشتی به شمار میرود. این آتش در آغاز در آتشکدهی آذرفرنبغ یا کاریان (در استان فارس امروزی) افروخته شد. آتشکده آذرفرنبغ ویژهی موبدان بود. بر اساس گواهیهای تاریخی، پیشینهی این آتش به سدهی ۵ میلادی، یعنی دوران ساسانیان، بازمیگردد. پس از تازش تازیان، بسیاری از آتشکدهها ویران شدند، اما موبدان با از خودگذشتگی بسیار کوشیدند تا آتش پاک را نگاهبانی کنند.
در گذر سدهها، چندین بار جایگاه این آتش دگرگون شد. نخست در کوهستانهای فارس پنهان شد و سپس در دوران آلبویه به یزد آورده شد. این جابهجاییها نهتنها نشاندهندهی مهرورزی زرتشتیان به آتش پاک است، بلکه گواهی بر چالشهای تاریخی آنان برای نگاهبانی از باورهای خود نیز هست.
گام نخست: پیش بهسوی به عقدا
پس از سقوط ساسانیان، گروهی از موبدان برآن شدند آتش بهرام را به جایگاهی دور از مراکز سیاسی ببرند. عقدا، روستایی در نزدیکی یزد، به دلیل موقعیت جغرافیاییاش در حاشیه بیابان و دوری از درگیریها، برگزیده شد.
سختیهای بردن آتش به عقدا
- راه دراز و دشوار:
راه میان کاریان و عقدا چند صد کیلومتر است که شامل گذر از کوهها، دشتها، و بیابانهای خشک میشود. در آن روزگار، مسیرها نهتنها ناهموار بودند، بلکه خطر حمله از سوی راهزنان و دشمنان نیز وجود داشت. موبدان آتش را در آتشدانهای ویژه حمل میکردند و با دقت از خاموش شدن آن جلوگیری میکردند.
- بایستگیهای دینی:
در آیین زرتشتی، آتش پاک باید همیشه و همواره پاکیزه بماند. موبدان ناچار بودند از تماس هرگونه آلودگی با آتش جلوگیری کنند. در این فرایند، ابتدا آتش در ظرفی فلزی و مقاوم در برابر حرارت قرار میگیرد. این ظرف، که به «آتشدان» معروف است، باید کاملا پاکیزه باشد و با پارچه یا پوششی خاص از دید عموم پوشیده شود. افزون بر این، آتشدانها پیوسته با چوبهای پاک و خشک ویژهای خوراکدهی میشدند.
- نگاهبانی از آتش در برابر عوامل طبیعی:
بادهای شدید، بارانهای ناگهانی، و گرمای توانفرسای بیابان از دیگر چالشهایی بود که موبدان با آن روبهرو بودند. برای جلوگیری از خاموش شدن آتش، شبها در پناهگاههایی موقتی میایستادند و آتش را درون نیایشگاههای کوچک یا غارهای امن نگهداری میکردند.
تختنشینی آتش در عقدا
پس از رسیدن به عقدا، زرتشتیان این آتش را در جایگاهی بیخطر تختنشین کردند. این منطقه برای سالها به یکی از پایگاههای کوچک زرتشتیان تبدیل شد. در این زمان، موبدان خویشکاری نگهداری از آتش را بر دوش داشتند و آیینهای دینی را در پرده و پنهانی برگزار میکردند.
اما تختنشینی آتش در عقدا نیز بیخطر نبود. دگرگونیهای سیاسی و اجتماعی، خطرهای تازهای برای این جامعه به وجود آورد. بنابراین، موبدان برآن شدند آتش را به یزد، که بهعنوان یکی از پایگاههای اصلی زرتشتیان شناخته میشد، منتقل کنند.
انتقال آتش از عقدا به یزد: مرحله نهایی
یزد، به دلیل موقعیت جغرافیایی و جمعیت قابلتوجه زرتشتیان، بهترین گزینه برای نگاهبانی و پاسداری از آتش سپند بود. انتقال آتش از عقدا به یزد نیز با چالشهای همسانی همراه بود. این مسیر کوتاهتر از مسیر کاریان به عقدا بود اما همچنان نیازمند دقت و برنامهریزی دقیق بود.
چالشهای بردن آتش از عقدا به یزد
- پرهیز از جلبتوجه:
در این دوره، زرتشتیان اقلیتی در جامعه بودند و بسیاری از آیینهای دینیشان زیر فشار بود. موبدان باید انتقال آتش را با احتیاط انجام میدادند تا از جلبتوجه دشمنان جلوگیری شود.
- حمل آتش در شب:
برای جلوگیری از دیده شدن، آتش بیشتر در شب و در مسیرهای کمتر شناختهشده حمل میشد. این امر نیازمند هماهنگی دقیق و آگاهی کامل از راه بود.
- بهرهگیری از پناهگاههای موقت:
در مسیر عقدا به یزد، موبدان باز هم از پناهگاههای موقتی برای استراحت و نگهداری از آتش استفاده میکردند. این پناهگاهها بیشتر از سوی زرتشتیان محلی آماده شده بودند.
ورود آتش به یزد
پس از رسیدن آتش به یزد، این شهر به پایگاهی برجسته برای جامعه زرتشتی تبدیل شد. ابتدا، آتش در آتشکدهای کوچک نگهداری میشد تا اینکه در سال ۱۳۱۳ خورشیدی، آتشکده بزرگ یزد ساخته شد و آتش پاک و سپند به آن رسید.
سختیها و ایستادگی زرتشتیان
انتقال آتش بهرام از کاریان به یزد تنها یک حرکت فیزیکی نبود؛ بلکه نمادی از ایستادگی زرتشتیان در برابر سختیها و تلاش برای نگاهبانی باورهایشان بود. این فرایند، همراه با به جان خریدن خطرهای جانی، مالی و روانی، نشاندهنده ارزشی است که آتش پاک برای نیاکان داشته است.
ویژگیهای آتشکده یزد
۱. معماری منحصربهفرد
بنای آتشکده روی سکویی بلند جای دارد که با الهام از معماری هخامنشی و ساسانی ساخته شده است. ایوان اصلی، با ستونهای استوار و ساده، نمادی از استواری و پایداری فرهنگ زرتشتی است. بر سردر ورودی، نماد «فروهر» نصب شده که نمایانگر آموزههای بنیادین زرتشتی مانند خیراندیشی، پاکگفتاری و کردار نیک است.
۲. باغ ایرانی
محوطه آتشکده با باغی به سبک باغهای سنتی ایرانی تزیین شده است. حوض بزرگ در برابر بنا، با بازتاب نگارهی آتشکده در آب، آرامشی کممانند به فضا میبخشد. این باغ، نمادی از پیوند انسان با طبیعت و سپندینگی آب، هوا و خاک در کنار آتش در فرهنگ ایرانی است.
۳. آتش پاک
آتش سپند در اتاقی شیشهای نگهداری میشود تا از هرگونه آلودگی یا خاموشی دورداشته بماند. بازدیدکنندگان میتوانند از پشت شیشه این آتش جاودانه را ببینند. روشنایی پیوستهی این آتش، یادآور اهورامزدا و نظم و هنجار جهان هستی است.
۴. فضای آیینی
آتشکده هنوز هم محل اجرای مراسم مذهبی زرتشتیان است. در این مکان، موبدان نیایشهای روزانه و آیینهای ویژهای مانند گهنبارها و جشنهای ماهیانه، بهویژه جشنهای آذرگان و آبانگان را برگزار میکنند.
جایگاه آتشکده یزد در فرهنگ زرتشتی
آتشکده یزد، افزون بر ارزش دینی، نمادی از پیوستگی تاریخی و فرهنگی زرتشتیان و استواری و پایداری نیاکان برای نگاهبانی از دین و آیین است. این مکان نهتنها جایگاهی برای نیایش است، بلکه بهعنوان یک مرکز اجتماعی برای زرتشتیان یزد کاربرد دارد. از همهی اینها که بگذریم، آتشکده یزد به یکی از مقاصد گردشگری معنوی در ایران تبدیل شده است که بازدیدکنندگان را با ژرفنای فرهنگ و تاریخ این سرزمین آشنا میکند.
