خانه‌ی آوانسیان؛ داستان غم‌انگیز یک سرای تاریخی

ابر و باد و باران و بی‌توجهی برخی از کارگزاران، دست به دست هم داده است تا یکی از خانه‌های تاریخی و زیبای رشت که شناسه‌ای برای آن شهر است، رو به ویرانی بگذارد. اگر پافشاری و پیگیری مردم و آن‌ها که نگران میراث فرهنگی هستند، نبود خانه‌ی آوانسیان به تمامی از دست رفته بود.

خانه‌ی آوانسیان در بخش مرکزی شهر رشت، در محله‌ی استادسرا، یک سال پیش از ترور ناصرالدین شاه قاجار (1313 مهی/ 1895 میلادی) ساخته شده است. دانسته نیست که سازنده‌ی خانه چه کسی است اما در همان سال (1895)، آوادیس واردانیان خانه‌ی یاد شده را خریداری می‌کند و گویا دست به دگرگونی‌هایی در آن می زند.
واردانیان که اصالتی تبریزی داشت، در کار خرید و فروش ابریشم بود. پس خانه را به گونه‌ای طراحی کرد که اشکوب (:طبقه) زیرین آن جایی برای تولید و نگهداری ابریشم باشد. با درگذشت او، یکی از ارمنیان، به نام آوانسیان، خانه را در سال 1905 میلادی از دختران واردانیان خریداری کرد. گویا اشکوبی که برای تولید ابریشم درنظر گرفته شده بود، به کارگاه مبل تغییر کاربری می دهد. وارثان آوانسیان، در سال‌های پیش خانه را به اداره‌ی فرهنگ و ارشاد اسلامی گیلان می‌فروشند. از آن پس خانه‌ی آوانسیان با رویدادهایی دلخراش تا آستانه‌ی ویرانی پیش می‌رود.

بارش برف سنگین در سال 1383 خورشیدی، بخشی از مجتمع کناری خانه را بر سر خانه‌ی آوانسیان می‌ریزد و سقف تالار شرقی آن را ویران می‌کند. بررسی اداره‌کنندگان خانه همین را دستاویز می‌سازند و با گفتن اینکه خانه‌ی آوانسیان دو بخش نو و کهن دارد و نیازی به نگه‌داشتن بخش نوتر آن نیست، درصدد برمی‌آیند که بخشی از آن‌را به پارکینگ کارمندان تبدیل کنند. اما کارشناسان میراث فرهنگی خانه را بازدید می‌کنند و جلو ویرانی بیشتر آن را می‌گیرند. آن‌ها به درستی می‌گویند که خانه‌ی آوانسیان از دید مهرازی یکپارچه است و در یک دوره‌ی زمانی ساخته شده است.
در همان زمان که بخشی از خانه‌ی آوانسیان ویران شده بود، شماری از سودجویان به گمان اینکه خانه‌ی یک بازرگان ابریشم می‌باید خالی از گنجینه‌ای نباشد، جای جای دیوارهای خانه را سوراخ کردند! (خبرگزاری مهر). کار به اینجا هم پایان نپذیرفت، ریزش پی‌در‌پی برف و باران، پِی‌های خانه را نمناک و سست کرد.

خانه‌ی آوانسیان دو اشکوبه است. اشکوب همکف آن همانند زیرزمین است و اشکوب دوم سه اتاق دارد. این خانه، از خشت و آجر و چوب ساخته شده است. بخشی از آراستگی درون آن وابسته به گچبری‌های زیبای است که نقش‌هایی از گُل‌ها و پرندگان دارند. برخی از آن نقش‌ها اکنون در زیر لایه‌ای از گچ پنهان شده است.
پنجره‌های خانه اُرسی است، با شیشه‌های رنگی و چشم‌نواز. در بخش شاه‌نشین آن نیز شومینه‌ای ساخته‌اند. گمان می‌رود به سبب شرایط آب‌وهوایی شهر، چندان پافشاری‌ای در آراستن نمای بیرونی خانه نشده است. سقف آن سفالی و شیروانی است. همه‌ی فضاهای خانه با یکدیگر پیوند دارند، از این‌رو می‌توان ساخت این خانه را آمیخته‌ای از هنر مهرازی بومی و اروپایی دانست.
خانه‌ی آوانسیان در 26 اسفندماه 1386 خورشیدی، با شماره‌ی 22237  به ثبت ملی رسیده است. گفتنی است که خانه‌ی آوانسیان نخستین کارگاه پارچه‌بافی شهرداری رشت، در سال‌های 1306 تا 1320 خورشیدی، بوده است.
* بخش‌هایی از آنچه درباره‌ی خانه‌ی آوانسیان آورده شد، برگرفته از جستار «یک خانه، یک هویت» نوشته‌ی مسعود حقانی پاشاکی است.