امروز آبان ایزد و فروردین‌ماه سال 3758 زرتشت، چهارمین روز از زیارت پیر هریشت، یک‌شنبه 10 فروردین‌ماه 1399 خورشیدی، 29 مارس 2020 میلادی
آغاز پادشاهی منوچهر دوم بر منطقه شِروان (شیروان) را دهم نوروز، 30 مارس 1120 نوشته‌اند.
فریدون‌شاه پدر منوچهر دوم در جنگ با گرجیان كشته شده بود. شروان ـ منطقه ساحلی دریای مازندران در قفقاز در چند زمان، قلمرو شروانشاهیان به پایتختی باکو ـ فراتر از مرزهای جمهوری آذربایجان کنونی بود. ساسانیان همواره یكی از ژنرال‌های ایران را به حكومت این منطقه می‌گماردند تا از ناحیه «دربندِ» قفقاز در برابر مهاجرت اقوام غیرآریایی و نیز مهاجمان پاسداری كند. آخرین ژنرالی كه به این سمت انتخاب و اعزام شده بود، پس از شكست
ساسانیان از عرب (تازیان) و فروپاشی امپراتوری ایران، در همین جا ماندگار شد (که حاکم نشین آن شیروان = شِروان بود) و خود را شِروانشاه خواند و این عنوان در خانواده او باقی ماند. شروانشاهیان تا پایان كارشان در سال 1500 میلادی پیرو آیین زرتشت بودند و به قوانین و آداب عهد ساسانیان وفادار مانده بودند.
شیخ حیدر پدر شاه اسماعیل صفوی با درویش‌های مسلح خود در سال 1487 میلادی به نام مسلمان كردن شروانیان به جنگ آنان رفت ولی در این جنگ از فرخ یسار – شاه وقت شِروان شكست خورد و كشته شد.
اسماعیل (بعدا شاه اسماعیل صفوی) یكی از سه پسرشیخ حیدر ـ سلطان حیدر ـ نخستین اقدام خودرا پس از به دست گرفتن فرماندهی مریدان مسلح خانقاه صفویان، خونخواهی پدر قرار داد و در سال 1500 میلادی به جنگ شروانشاه شتافت و در زد و خوردی كه میان او و فرخ یسار در ناحیه گلستان روی داد، فرخ یسار كشته شد و مرگ او نقطه پایانی بر حكومت 900 ساله شروانشاهیان گذارد كه از بقایای ساسانیان بودند.
اسماعیل صفوی نزدیك به دو سال پس از این پیروزی خود را شاه ایران و شیعه اثنی عشری (12 امامی) را دین رسمی کشور اعلام كرد. (برگرفته از روزنامک نوشیروان کیهانی‌زاده)
امروز آبان ایزد از ماه فروردین، چهارمین روز از زیارت و نیایش همگانی پیر هریشت است. زیارتگاه پیر هریشت در 90 کیلومتری غرب یزد و در فاصله‌ی 15 کیلومتری شهر اردکان جای دارد و زمان زیارت آن هرساله 7 تا 11 فروردین‌ماه است. ساختمان اصلی زیارتگاه در بالای کوهی کم ارتفاع قرار گرفته است. به باور زرتشتیان پناهگاه دختر یزدگرد که نامش مروارید (نام او را گوهربانو نیز گفته‌اند) بوده است. آورده‌اند که گوهربانو بر کودکی گمشده نمایان شد و فرمود تا از پدر بخواهد که پیر هریشت را بنیاد گذارد. همچنین یکی از آیین‌های کهن زرتشتی که هیرومبا نام دارد (آیینی به مانند جشن سده) در این زیارتگاه و روستای زرتشتی‌نشین نزدیک به آن به نام شریف‌آباد برگزار می‌شود.
آبان‌روز است روز آبان
خرم گردان به آب رز جان
دهمین روز ماه در گاه شمار مزدیسنی آبان ایزد نام دارد. نام ماه هشتم از سال خورشیدی و نام روز دهم، از هر ماه زرتشتی را آبان می‌نامند.
آبان به چم «آب‌ها، هنگام آب» و این ایزد نگهبان آب است و ایزد آناهیتا یکی از برابرهای این ایزد است. واژه «آب» در اوستا و پهلوی «آپ» آورده شده است. در اوستا آپ در پارسی باستان آپی و در فارسی آب گفته می‌شود. در اوستا بارها “آپ” به چم فرشته‌ی نگهبان آب، گفته شده و همه جا جمع آمده است.
آب یکی از آخشیج‌های چهارگانه و بسیار گرامی در نزد ایرانیان بوده و نیاکان ما ستایش ویژه‌ای برای آب داشته‌اند، به‌گونه‌ای که آتشکده‌ها را نزدیک چشمه‌سارها یا جویبارها می‌ساختند تا هم ایزد آذر و هم ایزد آب، این دو آفریده‌ی نیک اهورایی را بستایند.
در ایران باستان، آلودن آب از گناهان بزرگ به‌شمار می‌رفته به‌گونه‌ای که بر روی رود، گذری می‌ساختند، تا هنگام رفت‌و آمد، آب را گل‌آلود نکنند. همچنین ایرانیان برای شستشوی بدن در محفظه‌ای به نام «آبزن» که به اندازه‌ی اندام انسان بود، آب ریخته و خود را می‌شستند. آبزن، چیزی همچون وان حمام است که این‌روزها از آن، بهره می‌جوییم.
آبان نام پارسی شده‌ی ایزد آب‌ها یا آناهیتا است. در اوستا (اردی‌ویسور آناهیتا) به چم رودخانه‌ی نیرومند بی‌آلودگی نامیده شده است. آناهیتا که کوتاه شده این نام اوستایی است، نام الهه‌‌ی نماینده بر این آب‌های روان بوده و یَشتی که در اوستا به مناسبت این الهه سروده شده آبان یشت نام دارد.
” بخش هایى از اردویسور نیایش یا آبزور”
و توانایى و زور و آفرین باد به اهورامزداى فروغمند ،
با شکوه و به امشاسپندان ، به آب‌‌هاى خوب مزدا داده ،
به آب اردویسور آناهیتاى پاک ، به همه‌ی آب هاى مزدا داده ،
به همه ی گیاهان مزدا داده ، به همه ی ستودگان مادى و مینوى ،
و به فروهرهاى پاکان و راستان که پیروز و پرتوان هستند.
سروده‌ی مسعود سعد سلمان، بر پایه‌ی کتاب بندهش
آبان‌روز است روز آبان
خرم گردان به آب رز جان
بنشین به نشاط و دوستان را
ای دوست به عز و ناز بنشان
اندرزنامه آذرباد مهراسپندان (موبد موبدان در روزگار شاپور دوم)
از آب پرهیز کن و آب را میازار
اندرزنامه آذرباد مهر اسپندان در سروده‌ی استاد ملک‌الشعرای بهار:
به (آبان) بپرهیز از آب و ای جوان/میالای و میازار آب روان
