سرپرست کاوشهای باستانشناسی تُل «چگا سفلی» (پروژهی پیش از تاریخی زهره) با اشاره به کشف سنگافراشتههایی که در بستر خاک روی هم نهاده شدهبودند، از سنگ تراشیها و شکلهای شگفتانگیز این سنگافراشتهها سخن گفت.
تل چگا سفلی یکی از گستردهترین و ارزشمندترین زیستگاههای انسان پیش از تاریخ خوزستان است. این محوطهی باستانی در روستایی از بخشهای زهره (زیدون) شهرستان بهبهان در استان خوزستان جای دارد.
جامعهای با آیینهای دینی پُرشمار
به گزارش خبرگزاری ایلنا، عباس مقدم، سرپرست کاوشهای باستانشناسی تل چگاسفلی (پروژهی پیش از تاریخی زهره)، با اشاره به آنکه کاوشهای فصل سوم نیایشگاه تل چگاسفلی در زمستان ۱۳۹۷ خورشیدی، انجام شد، گفت: «براساس یافتههای باستانشناسی، میدانیم در چگاسفلی با جامعهای روبهرو هستیم که در آن نقش مذهب و تشریفات مذهبی بسیار پررنگ بوده است. اما به خاطر بسیار جوان بودنِ پروژهی “پیش از تاریخی زهره”، به درستی نمیدانیم که چگونه عامل مذهب و انجام مراسم و تشریفات آیینی با قدرت سیاسی و اقتصادی جامعه هزاره پنجمی چگاسفلی درهم تنیده بود. با وجود عناصر و مدارک روشنی که در ارتباط با تشریفات مذهبی به دست آمده است بر این نظر هستیم که قدرتی سیاسی و اقتصادی در چگاسفلی که ارتباط تنگاتنگی به نهاد مذهبی دارد، میبایست سازمان اجتماعی چنین زیستگاهی را در دست داشته و محل ویژهای برای انجام تشریفات مذهبی در بخش اصلی محوطه چگاسفلی، در اختیار داشته است. برای این منظور، سعی ما در فصل سوم کاوش بر یافتن چنین مکانی در چگاسفلی معطوف شده است».
سنگافراشتههایی برای پیشکش به مکانی مقدس
او در ادامه به یکی از یافتههای این فصل از کاوشهای باستانشناسان اشاره کرد و دربارهی کشف سنگافراشتهها افزود: «با ادامهی کاوش در بخش جنوبیِ کارگاه، در لایهی سوم، تجمع سنگافراشتهها نمایان شد. درواقع میتوان گفت این سنگها عامدانه روی هم نهاده شده است. تمامی سنگهای افراشته به منظور اهدا به “سکوی هدایا” در این نقطه نهاده شده است. مطالعهی اولیه شواهدی دال بر افراشته بودن تخته سنگها، پیش از نهاده شدن در جوار سکوی خشتی چینهای دارد. سنگ افراشتهها در دو ردیف روی هم در این مستطیل چیده شدهاند. سنگ افراشتههای ردیف بالایی نسبت به ردیف پایین سالمتر هستند و در ردیف زیرین به دلیل فشار زیاد، اکثر سنگها شکسته شده است. بیشتر سنگ افراشتهها باتوجه به جنس ماسه سنگی آنها، ورقهورقه شده و شکستهاند. سنگهای ردیف پایین در جهت شرقی غربی چیده شدهاند. طوری که در تمامی آنها سر به طرف غرب و ته سنگ به طرف شرق است. بین سنگها ملاط گل وجود دارد. در هنگام کاوش به هر سنگ شمارهای جداگانه داده شد».
این هموند (:عضو) هیات علمی پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری ادامه داد: «در مجموع ۷۳ سنگ افراشته سالم و شکسته، در ابعاد کوچک و بزرگ به دست آمد. با برداشتن سنگها مشخص شد گودالی به عمق کمتر از ۳۰ سانتی متر درون لایه سوم کنده شده است و این سنگها در آن چیده شدهاند. از این تعداد، ۴۶ تخته سنگ سالم بود و دارای شکلی کله قندی است. تعداد ۲۵ تخته سنگِ دیگر شکسته و ناکامل است ولی در مجموع آنها نیز شکلی کله قندی دارند. البته دو تخته سنگ نیز بدست آمد که شباهتی به نمونههای کله قندی شکلِ دیگر ندارد. ارتفاع بلندترین تخته سنگ ۸۱ سانتیمتر و کوتاهترین ۵/ ۳۲ سانتیمتر است. بیشترین حجم سنگهای افراشته از جنس ماسه سنگ است و به دلیل خاصیت ماسهای و تأثیرات هوازدگی و فشار حجم نهشتههای لایههای بالایی، بیشتر آنها شکسته و یا ورقهورقه شده است».
نقشهای رازآمیز سنگهای افراشته
سرپرست کاوشهای باستانشناسی تل چگاسفلی پروژه «پیش از تاریخی زهره» افزود: «برخی تخته سنگهای این مجموعه، باتوجه به آثار فرسایش در سطح آنها، در بیش از یک تراز ارتفاعی و در چند مرحلهی مختلف برای برافراشته ماندن در خاک کاشته شده بودند. درعین حال تقارن در بیشتر این سنگهای افراشته دیده میشود ضمن آنکه راس آنها نیم دایره است. درواقع میتوان گفت، سنگها به شکل کلهقندی هستند و به این شکل تراشیده شدهاند. نقشها عبارتند از: نقوش بز؛ چشمهای بیضی و دایرهای شکل؛ علامتهای مختلف که خطوطی عمود بر هم هستند؛ دایرههایی که میتواند تداعیکننده چشمان انسانی این سنگها باشد و شمایلی از انسان. البته برخی از سنگها نیز فاقد حجاری و نقش هستند».
شیوهی سنگتراشی و نقشپردازی تل چگاسفالی
او همچنین دربارهی تکنیک ساخت نقشها روی سنگهای افراشته چگاسفلی گفت: «ابتدا سطح روی سنگ کاملا پرداخت و صیقلی شده است. پس از آن با کشیدن شیای نوک تیز بر سطح سنگ، محدودهی نقوش بزها و شکل کلی آنها به صورت خطوط ایجاد شده است. سپس اطراف نقوش بزها توسط شیای نوک تیز گود شده است و با گود کردن اطراف نقش بزها، این نقوش به صورت برجسته درآمده است. پس از آن محل این گود شدگیها صاف شده است. در پرداخت نهایی نقشها به نظر میرسد که دقت کمتری صورت گرفته شده است».
سنگ افراشتههایی که در ایران همانند ندارند
این هموند هیات علمی پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری افزود: «تاکنون در هیچیک از محوطههای دورهی روستانشینی ایران سنگهای افراشته به نحوی که در چگاسفلی به دست آمده است، یافت نشده است. ممکن است ترکیب نقوش مقابل هم، تداعی کنندهی نقوش آیینی به دست آمده از منطقهی العین امارات و محوطهی هیلی باشد. و یا از لحاظ شکل ظاهری شبیه نمونههای به دست آمده از هزور در فلسطین باشد. یا حتی شکل تختهسنگها بسیار به درگاه ورودی قبور هیلی شبیه باشد. اما بین این دو یافته، چیزی حدود ۲۰۰۰ سال فاصله زمانی وجود دارد. یافتههای هیلی و هزور، هردو مربوط به دوره برنز میانه تا جدید است».
مقدم همچنین یادآور شد: «بررسیهای ما در نواحی جنوبی گورستان که منتهی به ارتفاعات رگ سفید میشود، نشان داد که حتی در بلندیهای رگ سفید، گورهایی با اشکال مختلف وجود دارد. در ادامه بررسیها مطلع شدیم که حتی شواهدی از دیوارنگارههای پیش از تاریخی در نزدیک گورهای واقع در بلندیها نیز وجود دارد».
