دره شیرز؛ نگین زیست‌بوم ایران

جای‌جای زیست‌بوم ایران سرشار از زیبایی‌ها و شگفتی‌های بی‌مانند ست. دست‌ودلبازی طبیعت در پدید آوردن چنین سرزمین برازنده‌ای، مرزواندازه‌ای نمی‌شناسد. اما آیا ما ارزش زیست‌بوم‌مان را می‌شناسیم؟ از شگفتی‌های آن آگاهیم؟ اندیشیده‌ایم که پایایی آن به کدام کار و کرداری وابسته است؟ شاید: نه! جز این بود، با آلاینده و پسماندها تباهش نمی‌کردیم. 

یک نمونه از شگفتانه‌های طبیعت ایران، «دره شیرز» است. دره و گستره‌ای بسیار زیبا و تماشاگهی دلنواز و دیدنی، در سرزمینی به دیرینگی تاریخ.

دره شیرز در نقطه‌ی برخورد سه استان لرستان، کرمانشاه و ایلام جای گرفته است؛ و در کنار رود زندگی‌بخش «سیمره». این دره‌ی بسیار دل‌انگیز، در گستره‌ی سرسبزی دیده می‌شود که از شهر کوهدشت، مرکز شهرستان کوهدشت در استان لرستان، 55 کیلومتر دور است. دره شیرز در بخش «زردلان»، در پهنه‌ای به نام «اولادقباد» رخت گشوده است و از روستای «گدارگه» تا کناره‌ی رود سیمره کشیده شده است.

دره شیرز، پنج کیلومتر درازا دارد و کم‌وبیش دو ساعت زمان می‌بَرد تا این گستره پیموده شود. رودی که از آنجا می‌گذرد، بر زیبایی و فرحناکی آن پهنه چنان افزوده است که دل‌کندن از آن ساده نیست. آن رود، سراب‌ها و چشمه‌های زلال و پاکی پدید آورده است که سرانجام به رود سیمره می‌پیوندد. سیمره از سرشاخه‌های مهم رودخانه‌ی «کرخه» است. در آغاز، در رود «کشکان» لرستان جاری می‌شود و سپس راه خود را تا کرخه می‌گشاید. در مسیر رود دره‌ی شیرز آبشارهای زیبایی نیز به چشم می‌خورد.

یک دیدنی از هزار دیدنیِ دره شیرز، سنگ‌های رسوبی‌ای است که لایه‌بندی‌های گوناگونی را شکل داده‌اند و تماشای آن‌ها خیال‌انگیز و وهم‌آور است. آن لایه‌های رسوبی، دیرینگی چند میلیون ساله دارد و شکل‌گیری آن‌ها به دوره‌ی سوم زمین‌شناسی بازمی‌گردد. در دل طبیعتی چنان دل‌انگیز و شگفتی‌زا، آن نقش و طرح‌های طبیعی، هر نگاهی را می‌رباید و شیفته‌ی جاذبه‌های خود می‌سازد.

ارتفاع دیواره‌های دره شیرز، 150 تا 200 متر است. دیواره‌ها، دره‌ها را در خود گرفته‌اند. شیب آن‌ها به 10 متر می‌رسد. آن دیواره‌های سهمگین در نزدیکی روستای گدارگه آغاز می‌شوند و در پایان دره و پرتگاه «هفت رَک» چنان بلندا می‌گیرند که برای نگریستن به آن‌ها باید سر به‌سوی آسمان بُرد. روستای گدارگه در نزدیکی دره شیرز و شمال باختری (:غربی) شهرستان کوهدشت جای دارد.

چهره‌ی خیال‌انگیز دره شیرز و تصویرهای تودرتویی که می‌سازد، از فرسایش هزاران هزار ساله‌ی سنگ‌ها و کوه‌ها پدید آمده است. آن فرسایش‌های طبیعی، زیست‌بوم و اقلیمی ساخته است که سِحرانگیز است. صخره‌ها با پرتوهای خورشید رنگ می‌گیرند و درختان بلند و انبوهی که در دامنه‌ها روییده‌اند، تصویری بی‌مانند از شکوه، سرسبزی و استواری می‌سازند.

میلیون‌ها سال زمان بُرده است تا آب و باد و لرزش‌های زمین، در میان دره شیرز، ستونی به بلندای 80 متر و پهنای 10 متر بسازد. این ستون طبیعی را «مناره سنگی» می‌نامند که از شگفتی‌های دره شیرز است. آن سنگ سر به آسمان ساییده، در میانه‌ی خود باریک می‌شود و دوباره پهنا می‌گیرد و قامت برمی‌افرازد.

پایان دره شیرز به غاری می‌رسد که سکونتگاه انسان‌های «عصر حجر» بوده است. آثاری از آن انسان‌های نخستین، در درون غار به دست آمده است. امروزه به غار دره شیرز «پل خدا» گفته می‌شود. رودخانه‌ای از درون غار می‌گذرد که آب بسیار سردی دارد. گاه بلندای آب تا به زانو هم می‌رسد و گذر از آن را دشوار می‌سازد. این رودخانه راه به رود سیمره می‌بَرد. درون غار پل خدا، تاریک و هول‌آور است و درازای آن نزدیک به 150 متر است. آن‌جا گستره‌ای باستانی شمرده می‌شود و ثبت ملی نیز شده است. نشانه‌هایی که از انسان‌های دیرینه دره شیرز و غار آن به‌دست آمده است، ارزش‌های باستان‌شناختی بسیاری دارد و در پژوهش‌های انسان‌شناختی فلات ایران ارزشمند شناخته می‌شود.

چشمه‌های دره شیرز و آبشارهای آن، تنها گوشه‌ای از تماشایی‌های این دره است. صخره‌های شیب‌دار و لایه‌لایه‌ی دره نیز خودنمایی‌ها دارد. آن صخره‌ها در کنار فرسایش سنگ‌ها، از شیرز زیست‌بومی یگانه ساخته است؛ تا آن‍‌جا که نمی‌توان طبیعت ایران را بدون دیدن دره شیرز تصور کرد.

اقلیم دره شیرز، سردسیر و کوهستانی است و پاییز و زمستان‌های پُربارشی دارد. اما آب‌و‌هوای آنجا در بهار دلخواه است و در تابستان معتدل. پس دلپذیرترین زمان برای دیدن و گردش در دره شیرز، میانه‌ی بهار به آن‌سو است و در فصل تابستان.

درختان بسیاری، از درخت انگور گرفته تا درختان انجیر و گلابی، در دره شیرز به چشم می‌خورد و میوه‌های وحشی فراوانی که بر شاخه‌های پُربار درختان دیده می‌شوند. درختان بلوط نیز در آن دره بسیارند. دره‌ای سبز در سبز و صخره‌ای که جلوه‌ها می‌فروشد و گوشه‌ای از زیست‌بوم شگفت‌انگیز ایران را نمایان می‌سازد؛ اگر ارزش آن را بدانیم!

استان لرستان سرشار و مالامال از جاذبه‌های زیست‌بومی و تاریخی است. آمارها نشان می‌دهد که بیش از 82 جاذبه‌ی گردشگری در این استان هست. دره شیرز یکی از دل‌انگیزترین آن جاذبه‌ها است که تا پیش از فراگیری ویروس کرونا، شمار گردشگرانی که از این گستره‌ی طبیعی دیدن می‌کردند، بیش از هزار تَن بود. این اندازه گردشگر زیان‌هایی به دره شیرز زده است که با اندکی ارزش نهادن به زیست‌بوم می‌توان از آن آسیب‌ها کاست. زباله‌هایی که گردشگران در دره شیرز می‌ریختند، افزون از شمار بود؛ تا آنجا که زمانی گفته شده بود دره شیرز پُر از زباله است و هر روز بر شمار آن آلاینده‌ها افزوده می‌شود (تارنمای گلونی، اردیبهشت 1397). یادگاری‌نویسی بر دیوارهای سنگی دره نیز از آسیب‌های دیگری است که به این دره‌ی زیبا زده شده است. پیدا نیست نوشتن نام رهگذری گمنام چه ارزشی دارد که بهای آن ویران کردن زیست‌بومی به این ارزشکمدی و دل‌انگیزی است؟!

افزون‌بر آن‌ها، در بارش‌های سیل‌آسای آغاز سال 1398 خورشیدی، بخشی از راه دسترسی به دره شیرز خراب شد. گویا میراث فرهنگی و گردشگری استان لرستان هزینه‌ای برای بازسازی بخش‌های ویران شده، درنظر گرفته است (تارنمای خبرگزاری صدا و سیما، اردیبهشت 1399).

دره‌ی شگفت و زیبای شیرز در 26 آذرماه 1393 خورشیدی، در فهرست میراث طبیعی ایران، به شماره‌ی 215 و با نام «ژئوسایت ملی» ثبت شده است.

*یاری‌نامه: «گزارش سفر به شیرز»، از ویدا میهن‌پور، در تارنمای «لست‌سکند»؛ و نیز ویکی‌پدیا.