تنگ ظلمات؛ بیم از گمراهی بیابان

در باختر کویر مرکزی ایران، پارک ملی کویر دیده می‌شود. این پارک یکی از دیرینه‌ترین و بزرگ‌ترین گستره‌های حفاظت‌شده‌ی ایران است و 670 هزار هکتار پهنا دارد. زمانی به پارک ملی کویر، «آفریقای کوچک» می‌گفتند، از بس حیات جانوری آن گوناگون و فراوان بود. اکنون از آن فراوانی کاسته شده است اما هنوز هم جانوران بیابان‌زی بسیاری در آن جا می‌توان دید. در جنوب خاوری (:شرقی) پارک ملی کویر است که «تنگ ظلمات» جای گرفته است؛ تنگه‌ای که طبیعت آن بهت‌آور است و دیواره‌های صخره‌ای اش خیال آدمی را دامنه می‌زند و گاه بیم‌آور می‌شود. نمی‌توان از آنجا گذشت و ژرفای دره را پیمود مگر آنکه از پیش، راه‌های گذر از تنگه ظلمات را بدانیم: «ظلمات است بترس از خطر گمراهی!»

تنگ ظلمات در پایان راهی که از بلندی‌های پارک ملی کویر سرچشمه می‌گیرد، شکل گرفته است. برای رسیدن به این تنگه‌ی تماشایی باید به گستره‌ی بیابانی و شوره‌زار جنوب گرمسار در استان سمنان، رفت. کمتر از دو ساعت زمان می‌بَرد تا با خودرو به کاروانسرای «قصر بهرام» رسید. دیرینگی این کاروانسرا به روزگار ساسانیان می‌رسد. در زمان صفویه بازسازی شده است و اکنون در شمار آثار ثبت ملی شده‌ی کشور جای گرفته است.
هنوز تا رسیدن به تنگ ظلمات راه پُرپیچ و خمی مانده است و پست و بلندی‌هایی که باید پشت سر گذاشت؛ چیزی نزدیک به سه ساعت. پس از آن به گستره‌ای به نام «فسیل آباد» می‌رسیم که سنگی و صخره‌ای است و نشانه‌هایی از سنگ‌واره‌های جانوری در آنجا دیده می‌شود. این‌ها همه از گیرایی‌های راهی است که به تنگ ظلمات می‌رسد و نیز سرآغازی برای ناشناختگی‌های آن. پس از گذر از فسیل‌آباد و نقش‌های حک شده‌ی سنگی آن است که تنگ ظلمات رُخ نشان می‌دهد.

اما آن چهره‌نمایی تنگه تا اندازه‌ای غافلگیر کننده و ناگهانی است. انگار پرت‌شدن از زمینی صاف و راه‌وار است به سمت دو دیواره‌ی بلندی که یکباره در برابر چشم نمایان شده‌اند. پیداست با آنکه به آهنگ رسیدن به تنگه راه را پیموده‌ایم اما کمتر انتظار داریم که دیواره‌هایی چنان بلند و شکل‌های خیال‌آورَش بی‌هیچ نشانه و علامتی نمایان شوند.
تخت سنگ ستبر و بسیار بزرگی که در ورودی تنگ ظلمات دیده می‌شود، انگار میان آسمان و زمین آویزان مانده است و بر اثر سقوطی ناگهانی، بین دیواره‌های تنگه گرفتار شده است.
با گام گذاشتن به درون تنگه، راه دو شاخه می‌شود: یکی تنگه اصلی است و دیگری تنگه‌ی فرعی که چیزی نزدیک به 200 متر است. اگر این راه فرعی را بپیماییم در پایان آن می‌توان بر فراز تپه‌ای رفت و دشت هموار بیرون از تنگه را دید؛ چشم‌اندازی که دیدنی و فرح‌بخش است و بخشی از تماشایی‌های سفر به چنین جایی است. ما به راه اصلی باز می‌گردیم که به همان اندازه هیجان‌آور است.

گام برداشتن در درون تنگه، با دیواره‌های بلند و سایه‌افکنش، دلپذیر است. اما باید از سکوت آنجا، به دامن خیال و وهم نیفتاد و پیچیدن باد درون تنگه و زوزه‌ای را که برمی‌آورد، بهانه‌ای برای راه دادن به گمان‌های بی‌پایه ندانست. آدمی هنگام رودر رویی با چنین پدیده‌هایی، پندارگرا می‌شود و تصوراتش را تا دورها می‌فرستد. به ویژه آنکه در تنگه‌ای مانند ظلمات راه بسپارد که در ژرفای بیابان افتاده است.
درون تنگه سنگ‌های رنگین دیده می‌شود و خاک‌هایی که گوناگون‌اند. هنوز آن‌گونه که باید تنگ ظلمات شناخته شده نیست و گویا بررسی زمین شناسانه‌ای درباره‌ی آن انجام نگرفته است. پیداست گوناگونی خاک‌های تنگه می‌تواند موضوعی برای پژوهش باشد و به دستاوردی علمی بینجامد.
بر روی دیواره‌های تنگه، جریان‌های سیلابی آشکار است. می‌گویند که این تنگه بر اثر فرسایش باد و توفان شکل گرفته است و گذر آب‌ها. سنگ‌هایی هم به شیوه‌ی شگفت‌آوری سر به هم داده‌اند و راه‌های باریکی میان آن‌ها پدید آمده است، چه‌بسا بر اثر ریزش‌ها و تکان‌های یک زلزله‌ی مهیب شکل کنونی خود را گرفته باشند.

گاه بلندای دیواره‌های تنگ ظلمات به 30 متر می‌رسد. هرچه هم از شمال به سوی جنوب تنگه می‌رویم دیواره‌ها بلندتر می‌شوند. این افزایش ارتفاع دیواره‌ها، بر هیجان گام برداشتن در تنگه می‌افزایند؛ از یک‌سو تنگه جا‌به‌جا ژرف‌تر به‌گمان می‌رسد و از سوی دیگر سایه‌ها گسترده‌تر می‌شوند و تنگ ظلمات را تاریک‌تر می‌سازند. به راستی هم هوا در تنگ ظلمات بسیار زود رو به تاریکی می‌رود. از این‌رو پیش از آنکه سایه‌ها پُر رنگ‌تر بشوند، باید از تنگه بیرون رفت و راه بازگشت را درپیش گرفت. بهترین زمان پیمایش تنگه، پیش از غروب آفتاب است.
بیرون تنگ ظلمات، گستره‌ی دامنه‌داری دیده می‌شود که در آنجا فسیل‌های نرم‌تنان دریایی پراکنده است؛ مانند صدف‌های دو کفه‌ای بزرگ. دو کفه‌ای‌ها صدف‌های دو تکه‌ای متقارنی هستند که با یک رباط به هم پیوند خورده‌اند. در نزدیکی تنگ ظلمات، از این‌گونه صدف‌ها بسیار می‌توان دید.
پیرامون گستره‌ی بزرگی که تنگ ظلمات را دربرگرفته است، جاذبه‌های بسیاری هست؛ مانند «کوه دُم» در خاور تنگه و نیز «ریگ جن» که گستره‌ای با تپه‌های ماسه‌ای است و دیدنش شگفتی‌ها دارد. «جزیره سرگردان» که زمینی صاف و نمک‌زار است، در همان پیرامون‌هاست و نیز دژ (:قلعه‌ی) تاریخی «کرشاهی».
تنگ ظلمات بی‌گمان یکی از دیدنی‌های کم‌مانند کویر مرکزی ایران است و دلپذیر برای کویرنوردان و کسانی که به دنبال کمتر شناخته‌شده‌های کویر و بیابان‌های ایران هستند.
*یاری‌نامه: تارنما‌های «کویرها و بیابان‌های ایران»، «ایران گشت» و نیز وبلاگ «دواساز».