آیین خاکسپاری محمدعلی کشاورز، هنرمند پیشکسوت تیاتر، سینما و تلویزیون ایران، پیش از نیمروز سه‌شنبه، 27 خرداد ماه، در قطعه هنرمندان بهشت زهرا برگزار شد.
به گزارش خبرگزاری ایلنا، با وجود اینکه اعلام شده بود به دلیل فراگیری کرونا آیین همزاهی (:تشییع) برای این هنرمند برگزار نمی‌شود، اما هنرمندان و چهره‌هایی چون وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی، اسماعیل شنگله، دختر مرحوم کشاورز و برادرش، حجت‌الاسلام محمود دعایی، منوچهر شاهسواری، شهرام گیل‌آبادی، امین تارخ، آناهیتا همتی، قادر آشنا، سیدمحمد طباطبایی و کامران ملکی در آیین وداع خانواده کشاورز با این هنرمند نام‌آور، در بهشت زهرا حاضر شدند.
آبراهه‌ای که به رودی از دوستی تبدیل شد
در آغاز اسماعیل شنگله، هنرمند سینما و تیاتر، به بازگویی خاطرات همکاری خود با محمدعلی کشاورز پرداخت و گفت: «آشنایی من و مرحوم کشاورز از ۶۴ سال پیش شروع شد. سال ۳۵ هر دو در هنرستان هنرپیشگی تهران هم را دیدیم و برحسب اتفاق چون منزل‌مان نزدیک هم بود دوستی‌مان شکل گرفت و این دوستی همین طور ادامه پیدا کرد و کم کم شبیه آبراهه‌ای که به رود تبدیل شود، رودی شد و هر دو را با خود کشاند و برد».
او ادامه داد: «اولین کار تیاتر ما باهم در سال ۳۶ و ۳۷ بود که برای اولین‌بار در ایران مسابقه نمایشنامه‌نویسی شکل گرفت و «بلبل سرگشته‌ی» نصیریان و «سربازان جاویدان» ابوالقاسم جنتی عطایی هر دو همزمان برنده جایزه اول شدند و تصمیم گرفته شد که از هر کدام این متون، بخشی را برای یک عده خاص اجرا شود. من و آقای کشاورز عهده‌دار نقش‌هایی در سربازان جاویدان شدیم. نمایشنامه آقای نصیریان هم توسط گروه هنر ملی اجرا شد».
شنگله در بخش دیگری از خاطرات خود گفت: «حدود سال ۳۸ اولین اداره هنرهای دراماتیک تشکیل شد که من جذب آنجا شدم و مرحوم کشاورز رفت خدمت آقای اسکویی اما زیاد دوام نیاورد و برگشت و به اداره آمد. آنجا همه ما کارمند بودیم و عنوان دیگری نداشتیم چون اصلا فعالیت نمایشی و امکاناتش وجود نداشت. کتاب در زمینه تیاتر وجود نداشت. اولین کتاب تاتری بنیاد نمایش در ایران نوشته آقای جنتی بود که خیلی گذرا تاریخ نمایش ایران را نوشته بود. بعد از آن کتاب دکتر جهانبگلو منتشر شد. تنها شانسی که آوردیم این بود که یکباره متوجه شدیم هنرهای زیبا هفته‌ای یک برنامه موسیقی در تلویزیون جدیدی که راه افتاده بود اجرا می‌کند. عباس جوانمرد و بقیه دوستان پیشنهاد دادند گروه کارمندان اداره هنرهای دراماتیک در هفته یک روز یک نمایشنامه کوتاه کار کنیم و کار نمایش تلویزیونی ما شروع شد».
این بازیگر تیاتر و تلویزیون ادامه داد: «دراولین کار چهار نفره گروه ما شامل حمید سمندریان، علی نصیریان، محمدعلی کشاورز و من بودیم. بعد از مدتی آقای سمندریان از خارج با کوله‌باری از دانش و فرهنگ تاتری آمد درحالی‌که ضدتلویزیون بود و آرزویش کار تاتر بود. یک ماه روی نمایشنامه کوتاه کار می‌کردیم و ضبط می‌شد اما نمونه‌ای از آنها امروز وجود ندارد با اینکه بسیاری از آنها ارزنده بود. تا اینکه با دکتر فروغ رییس اداره هنرهای دراماتیک صحبت کردیم تا بخشی از ساختمان اداره را که در خیابان جمهوری فعلی و خانه‌ای قدیمی بود، به تاتر اختصاص دهد تا آنجا تیاتری کوچک با ظرفیت ۵۰ نفر تشکیل دهیم. اولین نمایش آنجا “پشت درهای بسته” حمید سمندریان بود که با استقبال زیادی هم روبه‌رو شد. بعد از آن نصیریان یکی از نمایشنامه‌های کوتاهش را اجرا کرد و بعد بهمن فرسی نمایش “گلدان” را به صحنه برد. بنابراین تیاتر آن زمان این‌گونه شکل گرفت که برایش کلی زحمت می‌کشیدیم».
وی در ادامه گفت: «داستان دوستی من و مرحوم کشاورز ادامه یافت و روزبه‌روز تنگ‌تر شد. ما در تمام فعالیت‌ها کنار هم بودیم تا سال ۴۰ که من برای ادامه تحصیل رفتم و از هم فاصله گرفتیم. سال ۴۵ تلویزیون ملی ایران تاسیس شد و اهالی تاتر صاحب سالن ۲۵ شهریور (سنگلج فعلی) شدند که از نظر معماری و سیستم صدابرداری بسیار ارزنده است. تا سال ۴۸ که برگشتم آنجا، تاتر ادامه یافت. همان سال همراه با نصیریان و کشاورز یک نمایش تک پرده‌ای را آماده و در سالن تالار موزه اجرا کردیم».
شنگله با اشاره به درگذشت محمدعلی کشاورز، گفت: «قرارنبود این ۶۵ سال به یکشنبه روزی ختم شود که او رفت. قرار بود باهم باشیم اما او رفت و من ماندم تنها. کی نوبت من می‌شود؟ با خداست».
شنگله در پایان سخنان خود گفت: «برای کشاورز بهترین‌ها را آرزو می‌کنم. او هر کاری را به راحتی قبول نمی‌کرد برای همین نقش‌هایش شاخص بود و یادگاری که از خود به‌جا گذاشت که تا وقتی سینما هست و تلویزیونی هست، ماندگار است».
کشاورز فروتن بود و نظم در کار داشت
امین تارخ، دیگر هنرمندی بود که در این آیین سخنرانی کرد. او گفت: «بی‌تردید در چنین مراسمی به جز طلب آمرزش از خداوند برای عزیز سفر کرده و درخواست تسلای خاطر برای خانواده‌ای که به عزا نشسته‌اند، نکات دیگری هم هست که باید گفت».
او ادامه داد: «در باب کشاورز عزیز، خلوص، صفای باطن، فروتنی و نظم و عشق به بازیگری خصیصه‌هایی بارزی است که باید به آن اشاره کرد که باعث پیدایش شخصیتی ماندگار از او شد».
تارخ گفت: «من در چند اثر افتخار همراهی با ایشان را داشتم و بسیار از او آموختم. هرگز در طول سالیان همکاری نشنیدم که در نظم حرفه‌ایش کاستی داشته باشد. آمادگی متمرکز در پشت و روی صحنه، همراه با لبی خندان و دلی خوش در عین جدیت در کار، مجموعه‌ای است که کمتر بازیگری آن را داراست. همراه صفای باطن که به بازیگر قدرت می‌دهد هر نقشی را به باور مخاطب برساند؛ اگرنه چیزی جز تصنع باقی نمی‌ماند».
وی افزود: «کشاورز در بازیگری صداقت پیشه کرده بود و بی‌پیرایه و فروتن بود و جوانان با او رفاقت جوانانه داشتند. او به ما آموخت که هرچه رفیق‌تر، نتیجه کار بهتر. همچنین عشق به بازیگری در وجود یار سفر کرده ما بود. او پذیرفته شده‌ی رشته پزشکی بود اما نرفت، چون عاشق بازیگری بود و این جدیت و ممارست و صبوری می‌طلبد که داشت و همه اینها را به نسل‌های بعد منتقل کرد. اما اینها تنها بخشی از قوت و قدرت او بود. امیدوارم نسل جدید قدر یادگارهای او را بدانند، که می‌دانند».
تارخ در پایان با گفتن اینکه کشاورز شخصیتی اهل گلایه و گله‌مندی نبود و مردم از بازی‌هایش خاطرات بسیاری دارند و توان استعداد بی‌بدیلش ماندگارش کرد، گفت: «او از میان ما رفت اما آثاری شایسته از خود به جای گذاشت. همه اهل سینما آن بزرگ را “ممدل” صدا می‌می‌زدند چون صمیمیتی ایجاد کرده بود. پس ممدل عزیز روحت شاد، بهشت مبارک».
سیدعباس صالحی، وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی، هم در سخنانی با عرض تسلیت به خانواده کشاورز و جامعه و هنری و مردم گفت: «استاد کشاورز بر دو بال حرکت کرد که او را به اینجا رساند؛ هنرمند پیشکسوت نامی ایران و انسانی ویژه و خاص و متعالی».
صالحی ادامه داد: «ترکیب این دو، کشاورز را این‌گونه در جان و دل جای داده‌اند. در بخش هنر، او با مسیری که طی کرد به این نقطه رسید. عشق او به هنر آنگونه بود که رشته‌های به ظاهر پول‌ساز که اعتبارات جاری را آفریده کنار گذاشت و به هنر آمد و در وادی هنر سلوک کرد. در فضای هنر، دانش او دانشی ترکیبی و خاص بود. هم دانش کلاسیک دانشکده هنرهای دراماتیک و غیره داشت و هم دانش مطالعه آزاد که تا روزهای آخر به آن پایبند بود».
صالحی گفت: «پارسال که به خانه ایشان رفتیم کامل مشخص بود که به مطالعه و کتاب انس دارد. همچنین دانشی تجربی داشت که از همکاری با بزرگان و اساتید به دست آورده بود. و در کنار اینها از دانشی اجتماعی برخوردار بود».
وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی با اشاره به اینکه ترکیب این دانش‌ها برای محمدعلی کشاورز قدرت خاصی پدید آورده بود، گفت: «در کنار این دانش، اخلاق حرفه‌ای و پشتکار او را به‌جایی رساند که اکنون از او تصویر داریم؛ یک هنرمند پیشکسوت نامی که جامعه و هنر ایران او را از یاد نمی‌برد».
صالحی افزود: «ویژگی دیگرش آن بود که کشاورز یک انسان بود و این ارزش کمی ندارد و کمتر از یک هنرمند نامی بودن نیست. در دل و راه او، امید و نگاه به آینده موج می‌زد که تا همین روزهای آخر و در بستر بیماری می‌شد او را یکپارچه از انرژی جوانی دید. او در صداقت، رفاقت و فروتنی جایگاه ممتازی داشت».
وزیر ارشاد افزود: «دو ویژگی خاصش در بعد انسانی‌اش، این بود که هنرمندی با مردم و در میان مردم بود که علیرغم همه شهرت و جایگاهش ارزش کمی ندارد. اینکه می‌گفت جایزه‌ام را از انگورفروشی گرفتم که مرا پدرسالار صدا زد مصداق این حرف است».
صالحی گفت: «او از ایران بود، با ایران زیست و عشق ایران تا پایان راه همراهش بود و این عشق را از خود دور نکرد. محمدعلی کشاورز با این عشق زیست و با این عشق جان به جان آفرین تسلیم کرد. یاد او را گرامی می‌داریم. راه استاد کشاورز با رهروانی که راهش را دنبال می‌کنند پر رهرو باد».
پیام دختر محمدعلی کشاورز
سپس آرمان امام‌بخش، به نمایندگی از خانواده محمدعلی کشاورز گفت: «قرار بود نلی کشاورز دختر مرحوم کشاورز در مراسم صحبت کند اما به دلیل حال روحی‌اش نتوانست».
امام‌بخش با اشاره به نظم و دقت مرحوم کشاورز در قرارهایش، گفت: «آقای کشاورز این عادت را داشت که همیشه یک ساعت قبل از قرارش آماده بود. روزی در دهه‌ی هفتاد قرار بود برای قراری دنبالش بروم، یک ساعت زودتر رسیدم و گفت بیا تو، دیدم ۱۵ پاکبان در منزل ایشان بودند و با آقای کشاورز عکس می‌گرفتند و صحبت می‌کردند. گفت؛ دیشب داشتم زباله‌ها را دم در می‌گذاشتم که یکی از عزیزان پاکبان من را دید و گفت اینجا زندگی می‌کنید؟ وقتی جواب مثبت دادم گفت با دوستانش می‌آید به دیدنم».
امام‌بخش همچنین متن پیام سپاس‌داری نلی کشاورز را خواند. در این متن آمده بود: «می‌دانم جامعه هنری ایران قدر تلاش‌های پدرم را برای هنر و توسعه آن می‌دادند و از همه سپاسگزارم. به دلیل شیوع کرونا نمی‌توانیم فعلا مراسم بزرگداشتی برای ایشان برگزار کنیم اما به زودی با حضور همه شما مراسمی برگزار خواهیم کرد».
برپایی نماز میت توسط سیدمحمود دعایی پایان‌بخش آیین خاکسپاری محمدعلی کشاورز بود. سپس پیکر این هنرمند برای دفن به قطعه هنرمندان انتقال داده و در آنجا به خاک سپرده شد.
