غار سهولان پس از غار علی صدر، دومین غار آبی بزرگ ایران به شمار می‌رود. این غار را باید سرمایه‌ای ملی و پُر از شگفتی‌های بی‌پایان دانست. دیدنی‌های آن، چنان است که کمتر نمونه‌ای برای سهولان می‌توان جست. غار سهولان در 43 کیلومتری شهر مهاباد در استان آذربایجان غربی جای دارد و درست در میان دو شهرستان مهاباد و بوکان، در دامنه‌های زیبای رشته‌کوه «کوتر» دیده می‌شود.
می‌گویند 70 میلیون سال از پیدایش این غار می‌گذرد. نشانه‌هایی از دوره‌های تاریخی نیز در آن یافته‌اند که پس از این به آن‌ها اشاره خواهیم کرد. اما آنچه ارزش سهولان را افزون‌تر می‌سازد جاذبه‌های شگفت‌انگیز طبیعی آن است. قندیل‌های آهکی که در جای جای غار دیده می‌شوند و هر کدام شکل دیگری دارند، چیزی نیست که بتوان از آن دیده برگرفت.
مساحت غار سهولان به 600 متر مربع می‌رسد. اما هنوز همه‌ی بخش‌های تودرتو و تاریک آن شناخته نشده است. غارنوردان نزدیک به 250 متر از گستره‌ی خشکی و 300 متر از پهنه‌ی آبی آن را کشف کرده‌اند و می‌باید چشم به راه شناخت بخش‌های دیگری از این پدیده‌ی طبیعی شگفت‌آور بود.
غار سهولان 2 دهانه دارد. برای آنکه به درون غار رفت، در سال‌های گذشته نزدیک به 100 پله‌ی بتنی ساخته‌اند که با پایین رفتن از آن‌ها می‌توان به درون غار تاریک سهولان راه یافت. سپس دریاچه‌ای دیده می‌شود که از سطح آن تا سقف غار 50 متر فاصله است. می‌توان این دریاچه را ژرف دانست. گاه ژرفای آن به بیش از 30 متر می‌رسد. از این‌رو، راه آبی غار با قایق پیمایش می‌شود. همین هم نمونه‌ای از گیرایی‌های سهولان است و گردشگران را به سوی خود می‌کشد.
آنچه دریاچه را در کنار قندیل‌های آهکی غار زیبایی دوچندانی می‌بخشد، زلالی آن است. آب دریاچه چنان شفاف است که می‌توان کف آن را دید. درست است که درون غار تاریک است، اما در بخش‌هایی که به کمک نورافکن‌ها روشنی اندکی یافته است، ژرفای زلال دریاچه پیداست. چراغ‌ها و نورافکن‌های ورودی غار که برای بهتر دیده شدن این پدیده‌ی کم‌مانند نصب شده‌اند، تنها بخش‌هایی از تماشایی‌های سهولان را پدیدار می‌کند. باید جست‌وجوها کرد و با بردباری گوشه‌گوشه‌ی غار را دید تا دریافت با چه دست کار هنرورزانه‌ای از طبیعت رو‌به‌رو شده‌ایم.
گفتیم که درون غار سهولان تاریک است و روشنایی طبیعی به آن نمی‌تابد. از همین‌روست که در آب دریاچه‌ی غار، جلبک‌ها رشد نمی‌کنند. نه‌تنها جلبک‌ها، بلکه موجود آبزی دیگری نیز در دریاچه‌ی غار سهولان دیده نمی‌شود. این را باید ویژگی دیگری برای غار و دریاچه‌ی زلال آن دانست.
پیداست غاری که درون کوه، دهان گشوده است و دریاچه‌ای درون آن جاری است، دمای درونی و بیرونی متفاوتی خواهد داشت. این اختلاف دما به 15 درجه می‌رسد. نمناکی درون غار نیز گاه تا 80 درصد افزایش می‌یابد. روشن است که اندازه‌ی نمناکی غار بسیار است. به سبب نمناکی غار، سنگ‌ها و صخره‌ها جایی برای رشد خزه‌ها شده‌اند.
با گام نهادن به درون غار، دریاچه‌ی نخست آن دیده می‌شود. در پایان این دریاچه‌ی 200 متری است که دو راه فرعی پدیدار می‌شود که در میان آن‌ها نیز دریاچه‌هایی جاری است؛ افزون‌بر اینکه همان راه‌های فرعی به راه‌های دیگری می‌رسند که بسیاری از آن‌ها ناشناخته مانده‌اند. راه فرعیِ پس از دریاچه‌ی نخست را باید بخش دوم غار سهولان نام داد. در بخش پایانی غار (بخش‌هایی که تاکنون کشف شده است) راه چنان باریک و دشوار می‌شود که پیمودن آن تنها از توان غارنوردان چیره‌دست برمی‌آید و گردشگران نمی‌توانند راهی به آن بخش‌ها بیابند. این را نیز ناگفته نگذاریم که گستره‌ی تالار اصلی، یا دریاچه‌ی نخست غار نزدیک به 60 متر در 40 متر است.
آنچه در بخش آبیِ غار سهولان بیش از هر چیز دیگر به چشم می‌آید کبوتر است. لانه‌های کبوتر بسیاری درون غار هست. به همین دلیل است که مردم کُرد زبان مهاباد به این غار «کونه کوتر» یعنی «لانه‌ی کبوتر» می‌گویند. خفاش‌ها هم در این غار آشیانه دارند.
از پیشینه‌ی چندین میلیون سال غار سهولان یاد کردیم. کاوش‌های باستان‌شناسی به آنجا انجامیده است که غار سهولان را جایی برای پناه‌جویی و سکونت گذرای (:موقت) انسان‌ها در میانه‌ی هزارهی نخست و دوم پیش از میلاد تا دوران پس از باستان بدانند. حتا آثاری از دوره‌ی ایلخانان، سده‌ی هشتم مهی(:قمری)، در این غار به‌دست آمده است. این نشانه‌ها، چه‌بسا این گمان را نیرو ببخشد که در زمان یورش بیگانگان و دشمنان، غار سهولان جایی برای مردم بومی بوده است تا از گزند یورشگران در امان بمانند.
از چندین دهه پیش تا کنون پژوهش‌هایی برای شناخت غار سهولان انجام گرفته است. نخستین دانشمندی که دست به کاوش در این غار زد «ژاک دمرگان» فرانسوی بود. او به کمک مردم بومی آن گستره در سال 1890 میلادی دست به ساخت قایق چوبی کوچکی زد و تا آنجا که شدنی بود درون غار را بررسی کرد. نقشه‌ای نیز از درون غار کشید. گزارش او به شناخت نخستین غار انجامید. اما نباید دمرگان را کاشف غار سهولان فرض کرد. این غار، همان‌گونه که اشاره شد، همواره در گذر هزاره‌ها و سده‌ها جایی برای پناه‌جویی مردم بوده است.
در زمان جنگ جهانی دوم نیز گروهی از کاوشگران انگلیسی به بررسی و پژوهش درباره‌ی غار سهولان پرداختند. این‌گونه جست‌و‌جوهای علمی ادامه یافت تا آنکه در خرداد 1375 خورشیدی غارشناسان آذربایجان غربی بررسی‌های دیگری را سرانجام دادند. اما هنوز تا شناخت و راه‌یابی به ژرفای غار، راه بسیاری مانده است.
در پی گسترش ویروس کرونا، غار سهولان از 28 اسفندماه 1398 برای جلوگیری از فراگیری افزون‌تر این بیماری بسته شد (ایرنا).
این نیز گفتنی است که غار سهولان در سال 1379 خورشیدی، به نام اثر طبیعی، ثبت ملی شده است و در شمار گستره‌های حفاظت‌شده‌ی سازمان محیط زیست شناخته می‌شود.
*با بهره‌جویی از گزارش خبرگزاری تسنیم، تارنمای گردشگری 724 و ویکی‌پدیا.
نام دیگر غارهای دیدنی ایران را در نشانی زیر ببینید:
