نزدیک به صد سال پیش، در سال 1308 خورشیدی، گروهی از اروپاییان به خواست دولت ایران سرگرم ساخت پروژه‌ای بودند که راه آهن سراسری ایران را از تهران به جنوب کشور می‌رساند. در گروه آنان دو تَن دانمارکی وظیفه‌ی بررسی سرشاخه‌ی رود سیرم و جویبار کایرود را داشتند. سیرم روستایی در بخش پاپی استان لرستان است. در آنجا روستای دیگری به نام «لِوَن» هست که زمین‌های آن از رود سیرم سیراب می‌شود. کارشناسان دانمارکی در نزدیکی روستای لون، به ناگاه گونه‌ای ماهی را یافتند که تا آن زمان در هیچ کجای جهان نامی از آن بُرده نشده بود و کسی آن را نمی‌شناخت. این ماهی کوچک چشم نداشت و در همه‌ی پیکر او حفره‌ای برای دیدن دیده نمی‌شد!
دانمارکی‌ها که خود طبیعی‌دان بودند و گونه‌های زیست بومی را به خوبی می‌شناختند، از دیدن این ماهی آن‌اندازه شگفت‌زده شدند که تصمیم گرفتند که یافته‌ی خود را به جهان بشناسانند. با این همه، می‌دانستند که شناخت بیشتر ماهی کور نیاز به بررسی بیشتر دارد. از این‌رو در بازگشت به دانمارک، ماهی کور رود سیرم را شناساندند اما از جایی که ماهی را یافته بودند، هیچ نامی نبردند. شاید امیدوار بودند که پیش از دیگران، خود بررسی‌های افزون‌تر را انجام دهند. اکنون طبیعت‌شناسان با یک پرسش اصلی روبه‌رو بودند؛ این که: ماهی کور چگونه می‌توانست بدون چشم زندگی کند؟
ماهی کوری که دانمارکی‌ها یافته بودند، تنها و تنها درون آب‌های زیرزمینی غاری تاریک زندگی می‌کرد. دهانه‌ی غار به همان آب‌های زیرزمینی پیوند می‌یافت. دریاچه‌ی زیرزمینی غار در فصل بهار، به سبب بارش‌ها، از آب سرریز می‌شد و از دهانه‌ی غار بیرون می‌ریخت. شماری از ماهی‌های کور نیز با سرازیر شدن رودخانه، به بیرون از غار راه پیدا می‌کردند. در یکی از همان ریزش‌ها بود که دو طبیعی‌دان دانمارکی این ماهی را دیده بودند.
اما کار شناخت ماهی کور غار به همین‌جا پایان نیافت و 22 سال پس از آن پژوهشگری انگلیسی برای شناخت این ماهی به تمامی کمیاب، راهی ایران شد و از آنجا که نمی‌دانست در کجای زیست‌بوم ایران می‌تواند ماهی کور را بیابد، بر پایه‌ی گمان‌های نادرست سر از کرمان درآورد. پیداست که ماهی کوری در آن جا نیافت. اما دست از بررسی و پژوهش نکشید و سرانجام توانست جای ماهی کورها را در بخش پاپی لرستان بیابد. او در سال 1356 خورشیدی، به ایران بازگشت و بررسی‌هایش را ادامه داد.
برای رسیدن به غاری که زیستگاه این گونه‌ی بی‌مانند است باید در دل کوه «چیلنگ» راه افتاد و از مسیری دور افتاده گذشت. چشمه‌هایی که در این کوه جاری‌ست از دیدنی‌های آن گستره است. زمین بیرون غار شیب تندی دارد و از همین‌رو گذر از آن آسان نیست. اما پوشش گیاهی سرسبز و درختان انبوه بلوط، دشواری راه را جبران می‌کند و انگیزه‌ی بیشتری برای رسیدن به غار می‌دهد. روان‌آب‌هایی هم که از شیب‌ها و سرازیری‌ها جاری می‌شود، از درون غار سرچشمه می‌گیرد. آب‌های جاری گاه به شکل آبشار درمی‌آیند و پیرامون غار را تماشایی‌تر می‌سازند.
تاکنون تنها توانسته‌اند 20 متر از غار ماهی کور را بپیمایند. شناخت بیشتر و پیمایش ژرفای غار نیاز به ابزارهای بسیار پیشرفته‌ای دارد که گویا در دسترس نیست. از این‌رو، چنین گمان می‌رود که ناشناخته‌های بسیاری درون غار باشد. در شهریورماه 1398 سطح حفاظتی غار را که پیشتر تنها 4 هکتار بود، تا 40 هکتار افزایش داده‌اند (خبرگزاری ایرنا). این کار برای نگاهبانی از غار و زیست‌بوم پیرامون آن، بسیار حیاتی بود.
با همه‌ی این‌ها، غار ماهی کور در سال‌های گذشته دستخوش آسیب‌هایی جدی و نگران‌کننده شده است. تا سالیان پیش به سبب دوری غار و دسترسی دشوار به آن، کمتر کسی راهی غار ماهی کور می‌شد. در نتیجه ماهی‌ها از دست درازی انسان و صید بی‌رویه در امان بودند. با ساخت سد بختیاری که سد بتنی و دو قوسی بسیار بزرگی است، جاده‌ای کشیده شده است که راه رسیدن به غار را آسان می‌کند. این جاده امنیت ماهی کورهای غار را برهم زده و سبب شده کسانی که از آنجا می‌گذرند، دست به زنده‌گیری ماهی‌ها بزنند. در حالی که ماهی کور ارزش غذایی برای انسان ندارد و صید آن‌ها هوسی بیهوده و کاری زیان‌بار است و ماندگاری این گونه‌ی یگانه را که تنها و تنها در ایران و در غار ماهی کور پیدا می‌شود، به خطر می‌اندازد.
از سوی دیگر، به سبب شیب زیاد پیرامون دهانه‌ی غار ماهی کور و آبی که از دریاچه‌ی آن سرریز می‌شود، دیواره‌ها بسیار سست هستند. تاکنون چندین بار دیواره‌ها و واریزه‌ها (گِل‌های روان و ماسه و خاک) ریزش کرده‌اند و سبب بسته شدن دهانه‌ی غار ماهی کور شده‌اند. با آنکه با لایروبی دهانه‌ی غار را گشوده‌اند اما برای جلوگیری از آسیب‌ها و زیان‌های افزون‌تر، باید به شیوه‌ای اثرگذارتر کار لایروبی را انجام داد.
این را نیز بگوییم که دمای غار ماهی کور میان 5 تا 28 درجه‌ی سانتی‌گراد نوسان دارد. ماهی‌های نایاب این غار بسیار کوچک‌اند و درازای آن‌ها بیشتر از 7 سانتی متر نیست. جهانِ ماهی کورها یکسره تاریک است و نمی‌توانند جایی را ببینند. گویا به سبب کمیابی بسیار زیاد این ماهی، هنوز پژوهش‌های چندانی درباره‌ی آن‌ها انجام نگرفته است. هر چند گروه پژوهشی انگلیسی که در سال 1356 راهی ایران شده بود توانست با کمک یک تیم غواصی کارآمد زیستگاه این ماهی و چگونگی رشد و سربرآوردن آن‌ها را بررسی کند اما هنوز ناشناخته‌ها درباره‌ی این ماهی بسیار است.
غار ماهی کور در سال 1384 خورشیدی، به نام اثر طبیعی و ملی ثبت شده است.
* با بهره‌جویی از: «گزارش بازدید از اثر طبیعی ملی ماهی کور» نوشته‌ی امید صدیقی و همکاران ( معاونت محیط زیست طبیعی، 1394)؛ و نیز «ویکی پدیا».
نام دیگر غارهای دیدنی ایران را در نشانی زیر ببینید:
